Αφεσμός ή σμηνουργία ονομάζεται η φυσική διαδικασία κατά την οποία ένα μέρος του πληθυσμού ενός μελισσιού εγκαταλείπει την κυψέλη οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας. Η στιγμή κατά την οποία σμηνουργεί το μελίσσι είναι ένα απ’ τα εντυπωσιακότερα φαινόμενα που μπορεί να δει κανείς στη φύση!
Η στιγμή της Σμηνουργίας
Το σμήνος σηκώνεται στον αέρα και στροβιλίζεται. Ο ουρανός σκοτεινιάζει ενώ ακούγεται ένα εκκωφαντικό βουητό. Σε πιάνει δέος. Τι είναι όμως αυτό που ωθεί τις μέλισσες να αφήσουν την ασφάλεια της κυψέλης, να παρατήσουν τον γόνο και να πετάξουν για το άγνωστο;
Η σμηνουργία είναι ένας φυσικός τρόπος πολλαπλασιασμού των μελισσιών και προκαλείται από συνδυασμό ερεθισμάτων. Το φαινόμενο παρατηρείται από τον Φεβρουάριο έως τον μήνα Ιούνιο με τις πιο έντονες τάσεις να εμφανίζονται τον Απρίλιο- Μάιο, όταν η φύση βρίσκεται σε πραγματικό οργασμό, με ταυτόχρονη άνθιση πολλών διαφορετικών φυτών και πλούσια εισροή γύρης. Ο κυριότερος παράγοντας είναι ο συνωστισμός, δηλαδή πολύς πληθυσμός μελισσών σε λίγο χώρο, αλλά και η υπερθέρμανση του εσωτερικού της κυψέλης. Φυσικά παίζει μεγάλο ρόλο και η κληρονομικότητα.
Επίσης οι φερομόνες που εκκρίνουν η βασίλισσες μεγάλης ηλικίας μπορεί να μην επαρκούν για να καλύψουν όλη την κυψέλη, με αποτέλεσμα το μελίσσι να εκδηλώνει τάσεις σμηνουργίας. Ένας άλλος λόγος είναι η απότομη αύξηση του πληθυσμού νεαρών μελισσών, οι οποίες σε κανονικές συνθήκες εργάζονται ως τροφοί και η ταυτόχρονη μείωση του ανοιχτού-νεαρού γόνου, που μπορεί να προκληθεί από μπλοκάρισμα της γέννας της βασίλισσας από μεγάλη ποσότητα γύρης ή νέκταρος και αφήνει ουσιαστικά τις νεαρές μέλισσες χωρίς εργασία, με αποτέλεσμα να μην έχουν που να διοχετεύσουν τον βασιλικό πολτό τους και έτσι να δημιουργούν βασιλικά κελιά απ’ τα οποία εκτρέφουν νέες βασίλισσες. Φυσικά για να εκδηλώσει ένα μελίσσι τάσεις σμηνουργίας θα πρέπει έξω στη φύση να υπάρχει πλούσια νεκταροέκκριση και αφθονία γύρης.
Πλαίσιο γόνου. Επάνω διακρίνεται εργατικός γόνος, στις άκρες της κηρήθρας κηφηνόγονος (εξέχει ελαφρώς) και κάτω δεξιά βασιλικά κελιά (μοιάζουν σαν φιστίκια)
Εφόσον ένα μελίσσι μπει σε διαδικασία σμηνουργίας, οι εργάτριες μέλισσες αρχίζουν δαγκώνουν ελαφρά την βασίλισσα ώστε να την αναγκάσουν να κινείται συνεχώς ώστε να χάσει βάρος και να μπορεί να πετάξει. Ο μελισσοκόμος μπορεί να καταλάβει ότι το μελίσσι ετοιμάζεται να σμηνουργήσει από τα βασιλικά κελιά που χτίζονται στις άκρες των κηρηθρών. Η συμπεριφορά του μελισσιού αλλάζει. Γίνεται αργό, δεν δείχνει όρεξη να συλλέξει μέλι, δεν περιποιείται ιδιαίτερα τον γόνο και δεν καθαρίζει την κυψέλη. Όταν σφραγιστούν τα βασιλικά κελιά, στέλνουν ανιχνεύτριες ώστε να βρουν προσωρινό καταφύγιο κάπου κοντά. Συνήθως μερικά μέτρα απ’ την κυψέλη σε κάποιο κλαδί.
Η σμηνουργία εκδηλώνεται 6 έως 48 ώρες μετά τη σφράγιση των κελιών κατά τις πρώτες μεσημεριανές ώρες και μόνο αν ο καιρός είναι καλός. Τότε περίπου το 40-80% των εργατριών εγκαταλείπει την κυψέλη, πετώντας γύρω και πάνω από το μπροστινό μέρος της κυψέλης περιμένοντας να δοθεί το σύνθημα από τις ανιχνεύτριες μέλισσες για την προσωρινή μετακόμιση. Πριν φύγουν οι μέλισσες έχουν γεμίσει τον πρόλοβο τους με μέλι. Θα παραμείνουν στην προσωρινή τοποθεσία για ένα 24ωρο περίπου μέχρι να βρουν πιο μόνιμο καταφύγιο, συνήθως κάποια κουφάλα δέντρου.
Αφεσμός που έχει εγκατασταθεί προσωρινά σε ένα κλαδί πορτοκαλιάς
Εκεί θα χρειαστεί να ενεργοποιήσουν τους κηρογόνους αδένες τους ώστε να παράγουν κερί με το οποίο θα χτίσουν καινούργιες κηρήθρες. Γι αυτό καταναλώνουν αρκετό μέλι πριν φύγουν. Όσο είναι μαζεμένες σε τσαμπί πχ σε κάποιο κλαδί, κατά την προσωρινή εγκατάσταση δεν τσιμπάνε και είναι αρκετά αργοκίνητες, ακριβώς επειδή είναι γεμάτες με μέλι και έτσι είναι εύκολο να μαζευτούν, εφόσον βέβαια είναι προσβάσιμο το σημείο. Από την στιγμή που το μελίσσι θα εγκατασταθεί μόνιμα θα πρέπει να ξεπεράσει ένα κρίσιμο στάδιο, αρκετά σημαντικό για την επιβίωση του.
Θα πρέπει άμεσα να χτιστούν κηρήθρες, οι οποίες θα πρέπει να γεμίσουν από μέλια και γύρες, αλλά και για να βρει χώρο η βασίλισσα να γεννήσει. Σ’ αυτό το διάστημα δεν υπάρχουν αρκετές νεαρές μέλισσες να ταΐσουν την βασίλισσα με πολτό με αποτέλεσμα αρκετές φορές αυτή να μην γεννάει και έτσι να κινδυνεύει άμεσα με θανάτωση από τις εργάτριες. Αν η βασίλισσα χαθεί νωρίς τότε οι εργάτριες συνήθως δεν καταφέρνουν να εκθρέψουν άλλη. Επίσης οι συλλέκτριες χάνονται σχετικά γρήγορα λόγω της εντατικής εργασίας και έτσι τα αποθέματα δεν επαρκούν.
Αφήνοντας μέσα σε ένα κυψελίδιο ένα πλαίσιο με ανοιχτό-νεαρό γόνο μπορούμε να προσελκύσουμε το σμήνος.
Στη φύση από το 1979 όταν και εμφανίστηκε η βαρρόα στην Ελλάδα, κανένα μελίσσι δεν κατάφερε να ξεπεράσει τα 2 χρόνια. Από αυτό γίνεται προφανές ότι ένα μελίσσι που θα σμηνουργήσει, αν δεν μαζευτεί από κάποιον μελισσοκόμο είναι ουσιαστικά καταδικασμένο να πεθάνει. Αυτό συμβαίνει γιατί ο μελισσοκόμος θα φροντίσει δίνοντας τροφή, χτισμένες κηρήθρες, γόνο και θεραπεία στο μελίσσι να ξεπεράσει το κρίσιμο στάδιο χωρίς να στρεσαριστεί επικίνδυνα. Αντίθετα ένα άγριο μελίσσι έχει λιγοστές πιθανότητες να ξεπεράσει αυτό το κρίσιμο στάδιο και ακόμα κι αν τα καταφέρει θα καταρρεύσει αργότερα κάποια στιγμή μέσα στο χειμώνα.
Το αρχικό μελίσσι στην μητρική κυψέλη, έχει σαφώς μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης. Οι νέες βασίλισσες δεν θα αργήσουν να εκκολαφθούν. Φυσικά υπάρχει η πιθανότητα να υπάρξει δευτερεύουσα σμηνουργία, δηλαδή η βασίλισσα αφού εκκολαφθεί να μην σκοτώσει τις υπόλοιπες, όπως συμβαίνει συνήθως αλλά να φυγομαχήσει, παίρνοντας μέρος του πληθυσμού και οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας. Αυτά τα σμήνη είναι καταδικασμένα με αφανισμό καθώς οι βασίλισσες είναι αγονιμοποίητες και χρειάζονται ακόμα περισσότερο χρόνο για να ξεπεράσουν το κρίσιμο στάδιο.
Στην περίπτωση που δεν έχουμε δευτερεύουσα σμηνουργία (η οποία μπορεί να αποφευχθεί αν ο μελισσοκόμος αφήσει μόνο ένα βασιλικό κελί) θα χρειαστούν 10-15 μέρες μέχρι η νέα βασίλισσα να γονιμοποιηθεί και να αρχίσει να γεννά. Εδώ οι συνθήκες είναι πολύ διαφορετικές μιας και οι κηρήθρες είναι χτισμένες ενώ υπάρχουν και διαθέσιμες τροφές.
Ό. τι κι αν είναι αυτό που ωθεί τις μέλισσες σε μία τόσο τολμηρή για την επιβίωσή τους διαδικασία, θα είναι πάντα ένα απ’ τα εντυπωσιακότερα πράγματα που μπορεί να δει κανείς στη φύση!