Όραση ονομάζεται η αντίληψη των φωτεινών ερεθισμάτων του περιβάλλοντος μέσω ενός αισθητήριου οργάνου, του οφθαλμού και η μετέπειτα επεξεργασία και μορφοποίηση του σήματος αυτού από τον εγκέφαλο. Αν θέταμε λοιπόν το ερώτημα «βλέπουν τα φυτά;» τι θα απαντούσατε; Μάλλον όχι θα έλεγαν οι περισσότεροι μιας και τα φυτά δε διαθέτουν ούτε αισθητήρια όργανα ούτε εγκέφαλο. Είναι όμως έτσι;

Κι όμως τα φυτά όχι μόνο αντιλαμβάνονται το φως αλλά μπορούν και υπολογίζουν το χρόνο μέσω αυτού! Άλλωστε η επιβίωση οποιουδήποτε οργανισμού, όσο απλός κι αν είναι (ή φαίνεται ότι είναι), θα ήταν αδύνατη αν δεν είχε αντίληψη του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο βρίσκεται. Στα φυτά, τα φωτεινά ερεθίσματα είναι αυτά που θέτουν σε κίνηση μια σειρά από δευτερογενείς βιοχημικές αλλαγές που έχουν ως αποτέλεσμα την αναπτυξιακή απόκριση του φυτού. Το φυτό αντιλαμβάνεται το φως.

Το φως όμως δεν το αντιλαμβάνονται μόνο τα φυτά αλλά και τα σπέρματα (σπόροι). Κάποια φυτά για να φυτρώσουν δεν αρκεί μόνο η διαβροχή αλλά απαιτείται και φως. Είναι γεγονός ότι από τη στιγμή που το φως ασκεί επίδραση στον οργανισμό (είτε φυτό, είτε σπέρμα), πρέπει να υπάρχει κάποιος φωτοδέκτης, διότι είναι προφανές ότι για να επιδράσει το φως πρέπει να απορροφηθεί.

Έπειτα από μία δεκαετία πειραμάτων γύρω στα 1960, εντοπίστηκε αυτός ο φωτοδέκτης και ονομάστηκε φυτόχρωμα. Το πείραμα είχε ως εξής: ένα σπέρμα εκτίθεται σε μονοχρωματικό φως, δηλαδή σε φως από το οποίο έχουν αφαιρεθεί όλα τα μήκη κύματος (δηλαδή όλα τα χρώματα) εκτός από ένα. Μπορεί να φυτρώσει ή όχι, ανάλογα με την ικανότητα του φωτοδέκτη να απορροφά ή όχι το συγκεκριμένο φως. Βρέθηκε ότι το φυτόχρωμα διεγείρεται στο μέγιστο βαθμό με ερυθρό φως στα 660nm και επανέρχεται σε μη ενεργό μορφή στα 730nm.

Το φυτόχρωμα ουσιαστικά λειτουργεί σα βαλβίδα που ανοίγει, επιτρέποντας τη φύτρωση ή κλείνει ευνοώντας το λήθαργο ανάλογα με τον αριθμό φωτονίων στην ερυθρή (γύρω στα 660nm) ή την εγγύς υπέρυθρη, που δε βλέπει το ανθρώπινο μάτι, (γύρω στα 730nm) περιοχή του φάσματος. Όταν υπερισχύουν τα ερυθρά, το σπέρμα φυτρώνει, όταν υπερισχύουν τα υπέρυθρα ή απουσιάζουν και οι δύο τύποι φωτονίων, δηλαδή στο σκοτάδι, το σπέρμα παραμένει σε λήθαργο.

Η πληροφορία για την θέση του σπέρματος είναι ζωτικής σημασίας. Ένα μικρό σπέρμα για παράδειγμα πρέπει να γνωρίζει αν βρίσκεται στην επιφάνεια του εδάφους ή κάτω από αυτό και πόσο πριν αποπειραθεί να φυτρώσει, καθώς αν βρίσκεται βαθιά είναι καταδικασμένο να αποτύχει λόγω του φτωχού ενδοσπερμίου που διαθέτει. Η πληροφορία αυτή έρχεται από το φως. Γιατί όμως ο φωτοδέκτης λειτουργεί στα όρια μεταξύ της ορατής και εγγύς υπέρυθρης περιοχής του φάσματος;

Υπάρχουν φυτά που αναπτύσσονται στη σκιά και άλλα που επιδιώκουν να βλέπουν το φως του ήλιου. Το σπέρμα λοιπόν ενός ηλιόφιλου φυτού θα αποτύχει αν η θέση που βρίσκεται σκιάζεται από άλλα φυτά. Πρέπει να γνωρίζει αν υπάρχουν ή όχι άλλα φυτά από πάνω του. Τα φύλλα απορροφούν έντονα στην ιώδη/μπλε περιοχή (400-500nm) και στην πορτοκαλί/ερυθρή περιοχή (600-700nm) του ορατού φάσματος. Το εγγύς υπέρυθρο όμως (700-800nm) δεν απορροφάται και διαπερνά το φύλλωμα. Μπορεί να είναι αόρατο στο ανθρώπινο μάτι, αλλά είναι ορατό από το σπέρμα, το οποίο με αυτή την πληροφορία μπορεί να ανιχνεύσει αν υπάρχουν φυτά από πάνω του ή όχι.

Ο φωτοϋποδοχέας δεν περιορίζεται μόνο στην ανίχνευση της θέσης του σπέρματος, αλλά επηρεάζει και τις αναπτυξιακές διαδικασίες, αν για παράδειγμα η ανάπτυξη θα είναι ταχύτερη ή βραδύτερη. Όπως όμως και τα σπέρματα έτσι και τα φυτά οφείλουν να γνωρίζουν τους γείτονες τους. Ισοϋψής γείτονας σημαίνει και επίδοξος ανταγωνιστής για το φως, ειδικά αν διαθέτει μεγαλύτερη ταχύτητα ανάπτυξης. Σε αυτή την περίπτωση ανιχνεύουν το φως που αντανακλάται από τα φύλλα, δηλαδή το πράσινο και όχι το διερχόμενο από αυτά, όπως στην προηγούμενη περίπτωση.

Ο ανταγωνισμός βέβαια για το φως μεταξύ γειτονικών φυτών που οδηγεί στην ανάπτυξη, από ένα ύψος και μετά σταματά. Ίσως η δυσκολία να τραβήξει νερό μέχρι εκεί πάνω, ίσως η δυσκολία αντιμετώπισης των ανέμων και η αδυναμία συγκράτησης του βάρους, ο περαιτέρω ανταγωνισμός δεν ευνοεί κανέναν και έτσι επέρχεται συμβιβασμός, που στην περίπτωση του δάσους εκφράζεται με έναν μέσο με μικρές αποκλίσεις ύψος των δέντρων.

Τα φυτά λοιπόν μπορεί να μη διαθέτουν οφθαλμούς, βλέπουν όμως και μάλιστα σχεδόν από κάθε τους κύτταρο. Και παρά την απουσία κεντρικού συντονιστικού συστήματος (εγκεφάλου), επεξεργάζονται αυτά τα μηνύματα με τρόπο διάχυτο με σχετική ανεξαρτησία των συστατικών μερών κάθε φυτού. Κάθε κλαδί πρέπει να εντοπίσει μόνο του το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε. Και αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό. Κανένα κεντρικό όργανο δε θα μπορούσε να ανιχνεύσει τόσο καλά το φως σε κάθε γωνιά ενός τόσο περίπλοκου αρχιτεκτονικά οργανισμού.

Ο χρόνος

Για έναν ακίνητο οργανισμό όπως τα φυτά είναι καίριας σημασίας η μέτρηση του χρόνου, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να προβλέψουν τις επερχόμενες αλλαγές των εποχών και να προετοιμαστούν κατάλληλα. Η προγραμματισμένη πτώση των φύλλων για παράδειγμα πριν την έλευση του χειμώνα είναι μια εξαιρετικά «ευφυής» διαδικασία, που θέτει σε λήθαργο το σώμα του φυτού, εφοδιάζοντας παράλληλα το χώμα με θρεπτικά στοιχεία. Δεδομένου ότι η διαδικασία της γήρανσης των φύλλων ξεκινάει νωρίτερα από την έλευση του χειμώνα, το φυτό ανιχνεύει έγκαιρα κάποια σήματα από το περιβάλλον και μπαίνει σ’ αυτή την αναπτυξιακή απόκριση.

Ποια όμως σήματα είναι τόσο αξιόπιστα ώστε να μην πέσουν τα φύλλα νωρίτερα ή αργότερα; Το αν κάνει κρύο ή ζέστη θα μπορούσε να μας δώσει την πληροφορία για το αν είναι καλοκαίρι ή χειμώνας. Αν όμως ήταν μια κρύα νύχτα της άνοιξης ή του φθινοπώρου; Η θερμοκρασία θα μπορούσε να παραπλανήσει το φυτό, δε μπορεί να βασιστεί σε αυτή. Κάθε φυλλοβόλο είδος έχει ένα δικό του «παράθυρο» 2-3 εβδομάδων κατά το οποίο ρίχνει τα φύλλα κάθε χρόνο και το τηρεί αυστηρά χωρίς να ξεγελιέται από διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Πως το κάνει αυτό;

Ο πιο αξιόπιστος τρόπος είναι να υπολογίσεις το χρόνο. Πως μπορείς όμως χωρίς ρολόι και ημερολόγιο να βρεις την ημερομηνία; Μια αξιόπιστη μέθοδος είναι η μέτρηση της διάρκειας της ημέρας και της νύχτας. Όμως και πάλι υπάρχουν δύο ημέρες μέσα στο χρόνο που έχουν ίδια διάρκεια ημέρας και νύχτας. Ο καλύτερος τρόπος είναι να υπολογίζεις τη διάρκεια της ημέρας καθημερινά ώστε να μπορείς να καταλάβεις αν η ημέρα μικραίνει ή μεγαλώνει. Αυτό ακριβώς κάνουν τα περισσότερα φυτά. Μετρούν καθημερινά τη διάρκεια της ημέρας (μέσω του φωτός) και αντιλαμβάνονται το χρόνο που περνά.

Η μέτρηση αυτή γίνεται μέσω του φυτοχρώματος. Αυτός ο φωτοδέκτης είναι που περνά από την ενεργό μορφή στη μη ενεργό, ανάλογα με το φως που δέχεται και άρα και στο σκοτάδι της νύχτας. Όταν η περίοδος της νύχτας υπερβεί μια κρίσιμη τιμή, το φυτό μπαίνει σε διαδικασία γήρανσης των φύλλων. Το βιολογικό ρολόι των φυτών υπολογίζει με μεγάλη ακρίβεια τη φωτοπερίοδο. Ακόμα και εκεί όμως υπάρχει μια απόκλιση πχ στην άνθιση σε φυτά του ίδιου είδους που βρίσκονται σε διαφορετικά υψόμετρα. Εκεί η θερμοκρασία επιταχύνει ή καθυστερεί τη διαδικασία, σε καμία περίπτωση όμως δεν επηρεάζει το αρχικό σήμα αλλά μόνο εντός του «παραθύρου» που ορίζεται από τη φωτοπερίοδο.

Έπειτα απ’ όλα αυτά θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τα φυτά δεν είναι τόσο απλοί οργανισμοί όσο νομίζαμε. Διαθέτουν κάποια μορφή ευφυΐας, αντιλαμβάνονται το περιβάλλον γύρω τους και μεταβάλουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα. Σε κάθε περίπτωση έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Βιβλιογραφία:
Γενική Βοτανική (Γιώργος Αϊβαλάκις, Γεώργιος Καραμπουρνιώτης, Κώστας Φασσέας)
Γενική Οικολογία (Δέσποινα Βώκου)
Φυσιολογία Φυτών (Ridge Irene)
Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών (Γιάννης Μανέτας)

Όραση ονομάζεται η αντίληψη των φωτεινών ερεθισμάτων του περιβάλλοντος μέσω ενός αισθητήριου οργάνου, του οφθαλμού και η μετέπειτα επεξεργασία και μορφοποίηση του σήματος αυτού από τον εγκέφαλο. Αν θέταμε λοιπόν το ερώτημα «βλέπουν τα φυτά;» τι θα απαντούσατε; Μάλλον όχι θα έλεγαν οι περισσότεροι μιας και τα φυτά δε διαθέτουν ούτε αισθητήρια όργανα ούτε εγκέφαλο. Είναι όμως έτσι;

Κι όμως τα φυτά όχι μόνο αντιλαμβάνονται το φως αλλά μπορούν και υπολογίζουν το χρόνο μέσω αυτού! Άλλωστε η επιβίωση οποιουδήποτε οργανισμού, όσο απλός κι αν είναι (ή φαίνεται ότι είναι), θα ήταν αδύνατη αν δεν είχε αντίληψη του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο βρίσκεται. Στα φυτά, τα φωτεινά ερεθίσματα είναι αυτά που θέτουν σε κίνηση μια σειρά από δευτερογενείς βιοχημικές αλλαγές που έχουν ως αποτέλεσμα την αναπτυξιακή απόκριση του φυτού. Το φυτό αντιλαμβάνεται το φως.

Το φως όμως δεν το αντιλαμβάνονται μόνο τα φυτά αλλά και τα σπέρματα (σπόροι). Κάποια φυτά για να φυτρώσουν δεν αρκεί μόνο η διαβροχή αλλά απαιτείται και φως. Είναι γεγονός ότι από τη στιγμή που το φως ασκεί επίδραση στον οργανισμό (είτε φυτό, είτε σπέρμα), πρέπει να υπάρχει κάποιος φωτοδέκτης, διότι είναι προφανές ότι για να επιδράσει το φως πρέπει να απορροφηθεί.

Έπειτα από μία δεκαετία πειραμάτων γύρω στα 1960, εντοπίστηκε αυτός ο φωτοδέκτης και ονομάστηκε φυτόχρωμα. Το πείραμα είχε ως εξής: ένα σπέρμα εκτίθεται σε μονοχρωματικό φως, δηλαδή σε φως από το οποίο έχουν αφαιρεθεί όλα τα μήκη κύματος (δηλαδή όλα τα χρώματα) εκτός από ένα. Μπορεί να φυτρώσει ή όχι, ανάλογα με την ικανότητα του φωτοδέκτη να απορροφά ή όχι το συγκεκριμένο φως. Βρέθηκε ότι το φυτόχρωμα διεγείρεται στο μέγιστο βαθμό με ερυθρό φως στα 660nm και επανέρχεται σε μη ενεργό μορφή στα 730nm.

Το φυτόχρωμα ουσιαστικά λειτουργεί σα βαλβίδα που ανοίγει, επιτρέποντας τη φύτρωση ή κλείνει ευνοώντας το λήθαργο ανάλογα με τον αριθμό φωτονίων στην ερυθρή (γύρω στα 660nm) ή την εγγύς υπέρυθρη, που δε βλέπει το ανθρώπινο μάτι, (γύρω στα 730nm) περιοχή του φάσματος. Όταν υπερισχύουν τα ερυθρά, το σπέρμα φυτρώνει, όταν υπερισχύουν τα υπέρυθρα ή απουσιάζουν και οι δύο τύποι φωτονίων, δηλαδή στο σκοτάδι, το σπέρμα παραμένει σε λήθαργο.

Η πληροφορία για την θέση του σπέρματος είναι ζωτικής σημασίας. Ένα μικρό σπέρμα για παράδειγμα πρέπει να γνωρίζει αν βρίσκεται στην επιφάνεια του εδάφους ή κάτω από αυτό και πόσο πριν αποπειραθεί να φυτρώσει, καθώς αν βρίσκεται βαθιά είναι καταδικασμένο να αποτύχει λόγω του φτωχού ενδοσπερμίου που διαθέτει. Η πληροφορία αυτή έρχεται από το φως. Γιατί όμως ο φωτοδέκτης λειτουργεί στα όρια μεταξύ της ορατής και εγγύς υπέρυθρης περιοχής του φάσματος;

Υπάρχουν φυτά που αναπτύσσονται στη σκιά και άλλα που επιδιώκουν να βλέπουν το φως του ήλιου. Το σπέρμα λοιπόν ενός ηλιόφιλου φυτού θα αποτύχει αν η θέση που βρίσκεται σκιάζεται από άλλα φυτά. Πρέπει να γνωρίζει αν υπάρχουν ή όχι άλλα φυτά από πάνω του. Τα φύλλα απορροφούν έντονα στην ιώδη/μπλε περιοχή (400-500nm) και στην πορτοκαλί/ερυθρή περιοχή (600-700nm) του ορατού φάσματος. Το εγγύς υπέρυθρο όμως (700-800nm) δεν απορροφάται και διαπερνά το φύλλωμα. Μπορεί να είναι αόρατο στο ανθρώπινο μάτι, αλλά είναι ορατό από το σπέρμα, το οποίο με αυτή την πληροφορία μπορεί να ανιχνεύσει αν υπάρχουν φυτά από πάνω του ή όχι.

Ο φωτοϋποδοχέας δεν περιορίζεται μόνο στην ανίχνευση της θέσης του σπέρματος, αλλά επηρεάζει και τις αναπτυξιακές διαδικασίες, αν για παράδειγμα η ανάπτυξη θα είναι ταχύτερη ή βραδύτερη. Όπως όμως και τα σπέρματα έτσι και τα φυτά οφείλουν να γνωρίζουν τους γείτονες τους. Ισοϋψής γείτονας σημαίνει και επίδοξος ανταγωνιστής για το φως, ειδικά αν διαθέτει μεγαλύτερη ταχύτητα ανάπτυξης. Σε αυτή την περίπτωση ανιχνεύουν το φως που αντανακλάται από τα φύλλα, δηλαδή το πράσινο και όχι το διερχόμενο από αυτά, όπως στην προηγούμενη περίπτωση.

Ο ανταγωνισμός βέβαια για το φως μεταξύ γειτονικών φυτών που οδηγεί στην ανάπτυξη, από ένα ύψος και μετά σταματά. Ίσως η δυσκολία να τραβήξει νερό μέχρι εκεί πάνω, ίσως η δυσκολία αντιμετώπισης των ανέμων και η αδυναμία συγκράτησης του βάρους, ο περαιτέρω ανταγωνισμός δεν ευνοεί κανέναν και έτσι επέρχεται συμβιβασμός, που στην περίπτωση του δάσους εκφράζεται με έναν μέσο με μικρές αποκλίσεις ύψος των δέντρων.

Τα φυτά λοιπόν μπορεί να μη διαθέτουν οφθαλμούς, βλέπουν όμως και μάλιστα σχεδόν από κάθε τους κύτταρο. Και παρά την απουσία κεντρικού συντονιστικού συστήματος (εγκεφάλου), επεξεργάζονται αυτά τα μηνύματα με τρόπο διάχυτο με σχετική ανεξαρτησία των συστατικών μερών κάθε φυτού. Κάθε κλαδί πρέπει να εντοπίσει μόνο του το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε. Και αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό. Κανένα κεντρικό όργανο δε θα μπορούσε να ανιχνεύσει τόσο καλά το φως σε κάθε γωνιά ενός τόσο περίπλοκου αρχιτεκτονικά οργανισμού.

Ο χρόνος

Για έναν ακίνητο οργανισμό όπως τα φυτά είναι καίριας σημασίας η μέτρηση του χρόνου, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να προβλέψουν τις επερχόμενες αλλαγές των εποχών και να προετοιμαστούν κατάλληλα. Η προγραμματισμένη πτώση των φύλλων για παράδειγμα πριν την έλευση του χειμώνα είναι μια εξαιρετικά «ευφυής» διαδικασία, που θέτει σε λήθαργο το σώμα του φυτού, εφοδιάζοντας παράλληλα το χώμα με θρεπτικά στοιχεία. Δεδομένου ότι η διαδικασία της γήρανσης των φύλλων ξεκινάει νωρίτερα από την έλευση του χειμώνα, το φυτό ανιχνεύει έγκαιρα κάποια σήματα από το περιβάλλον και μπαίνει σ’ αυτή την αναπτυξιακή απόκριση.

Ποια όμως σήματα είναι τόσο αξιόπιστα ώστε να μην πέσουν τα φύλλα νωρίτερα ή αργότερα; Το αν κάνει κρύο ή ζέστη θα μπορούσε να μας δώσει την πληροφορία για το αν είναι καλοκαίρι ή χειμώνας. Αν όμως ήταν μια κρύα νύχτα της άνοιξης ή του φθινοπώρου; Η θερμοκρασία θα μπορούσε να παραπλανήσει το φυτό, δε μπορεί να βασιστεί σε αυτή. Κάθε φυλλοβόλο είδος έχει ένα δικό του «παράθυρο» 2-3 εβδομάδων κατά το οποίο ρίχνει τα φύλλα κάθε χρόνο και το τηρεί αυστηρά χωρίς να ξεγελιέται από διακυμάνσεις της θερμοκρασίας. Πως το κάνει αυτό;

Ο πιο αξιόπιστος τρόπος είναι να υπολογίσεις το χρόνο. Πως μπορείς όμως χωρίς ρολόι και ημερολόγιο να βρεις την ημερομηνία; Μια αξιόπιστη μέθοδος είναι η μέτρηση της διάρκειας της ημέρας και της νύχτας. Όμως και πάλι υπάρχουν δύο ημέρες μέσα στο χρόνο που έχουν ίδια διάρκεια ημέρας και νύχτας. Ο καλύτερος τρόπος είναι να υπολογίζεις τη διάρκεια της ημέρας καθημερινά ώστε να μπορείς να καταλάβεις αν η ημέρα μικραίνει ή μεγαλώνει. Αυτό ακριβώς κάνουν τα περισσότερα φυτά. Μετρούν καθημερινά τη διάρκεια της ημέρας (μέσω του φωτός) και αντιλαμβάνονται το χρόνο που περνά.

Η μέτρηση αυτή γίνεται μέσω του φυτοχρώματος. Αυτός ο φωτοδέκτης είναι που περνά από την ενεργό μορφή στη μη ενεργό, ανάλογα με το φως που δέχεται και άρα και στο σκοτάδι της νύχτας. Όταν η περίοδος της νύχτας υπερβεί μια κρίσιμη τιμή, το φυτό μπαίνει σε διαδικασία γήρανσης των φύλλων. Το βιολογικό ρολόι των φυτών υπολογίζει με μεγάλη ακρίβεια τη φωτοπερίοδο. Ακόμα και εκεί όμως υπάρχει μια απόκλιση πχ στην άνθιση σε φυτά του ίδιου είδους που βρίσκονται σε διαφορετικά υψόμετρα. Εκεί η θερμοκρασία επιταχύνει ή καθυστερεί τη διαδικασία, σε καμία περίπτωση όμως δεν επηρεάζει το αρχικό σήμα αλλά μόνο εντός του «παραθύρου» που ορίζεται από τη φωτοπερίοδο.

Έπειτα απ’ όλα αυτά θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τα φυτά δεν είναι τόσο απλοί οργανισμοί όσο νομίζαμε. Διαθέτουν κάποια μορφή ευφυΐας, αντιλαμβάνονται το περιβάλλον γύρω τους και μεταβάλουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα. Σε κάθε περίπτωση έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Βιβλιογραφία:
Γενική Βοτανική (Γιώργος Αϊβαλάκις, Γεώργιος Καραμπουρνιώτης, Κώστας Φασσέας)
Γενική Οικολογία (Δέσποινα Βώκου)
Φυσιολογία Φυτών (Ridge Irene)
Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών (Γιάννης Μανέτας)

Ο μεταδιδακτορικός ερευνητής, Γιούτα Νακάσε, από το Πανεπιστήμιο Σίνσου στο Ναγκάνο της Ιαπωνίας, παρατήρησε ότι κάτι περίεργο συνέβαινε κατά τις επισκέψεις μιας μέλισσας του είδους Lasioglossum apristum σε άνθη ορτανσίας και αποφάσισε να κάνει μια έρευνα.

Μέλισσα του είδους Lasioglossum apristum

Τα στρεψίπτερα είναι μια αρκετά μικρή τάξη εντόμων και θεωρούνται ενδοπαράσιτα. Τα αρσενικά ενήλικα άτομα του είδους Halictoxenos borealis μπορούν και πετούν αλλά ζουν ελάχιστα, ίσα για να ζευγαρώσουν. Τα θηλυκά όμως αυτού του είδους δεν έχουν φτερά, πόδια ή κεραίες. Είναι ενδοπαράσιτα σε άλλα έντομα. Μπορούν να κινηθούν μόνο ως προνύμφες πρώτου σταδίου, περίοδο κατά την οποία αναζητούν ξενιστή, στον οποίο και θα μείνουν για το υπόλοιπο της ζωής τους. Κι όμως καταφέρνουν να ζευγαρώσουν παρά το γεγονός ότι ζουν μέσα σε ένα άλλο έντομο, χωρίς δυνατότητα κίνησης, απελευθερώνοντας μια φερομόνη, που προσκαλεί τα αρσενικά.

Το στρεψίπτερο Halictoxenos borealis πάνω στην μέλισσα Lasioglossum apristum

Παρατηρώντας λοιπόν μέλισσες που παρασιτούνταν καθώς επισκέπτονταν ταξιανθίες ορτανσίας, οι οποίες δίνουν μόνο γύρη και καθόλου νέκταρ, ο Νακάσε διαπίστωσε ότι δεν συνέλεγαν ούτε κατανάλωναν αυτή τη γύρη (δεν βρέθηκαν υπολείμματα στο έντερο τους), σε αντίθεση με τις μέλισσες του ίδιου είδους που δεν παρασιτούνταν. Αντιθέτως παρουσίαζαν μια περίεργη συμπεριφορά κάμπτοντας τους κοιλιακούς τους προς τα κάτω αγγίζοντας το φυτό.

Αυτή η ιδιόμορφη συμπεριφορά παρατηρήθηκε μόνο σε μέλισσες που παρασιτούνταν από θηλυκά στρεψίπτερα που βρίσκονταν στο στάδιο απελευθέρωσης προνυμφών. Τα θηλυκά στρεψίπτερα του είδους Halictoxenos borealis δεν γεννούν αυγά, αλλά απελευθερώνουν προνύμφες πρώτου σταδίου. Σύμφωνα με τον Νακάσε η συμπεριφορά αυτή είναι απόδειξη ότι τα παράσιτα Halictoxenos borealis, όταν φτάσουν σε μια ορισμένη ηλικία μπορούν να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά του ξενιστή τους, προς όφελός τους, ή για να το θέσουμε αλλιώς ελέγχουν το νου του. Οι μέλισσες πλέον δεν επισκέπτονται το άνθος για να τραφούν αλλά για να εναποθέσουν τα στρεψίπτερα τις προνύμφες τους.

Ολόκληρη η έρευνα:
Bee-Parasitic Strepsipterans (Strepsiptera: Stylopidae) Induce Their Hosts’ Flower-Visiting Behavior Change

Η Γη έχει ηλικία 4,6 δισεκατομμύρια έτη. Το γήινο περιβάλλον κατά τη νεότητα της Γης ήταν ιδιαίτερα αφιλόξενο. Έπειτα από 400 με 600 εκατομμύρια χρόνια από την δημιουργία του πλανήτη και τη σταδιακή μείωση της θερμοκρασίας του, σχηματίστηκαν οι πρώτοι ωκεανοί, από συμπύκνωση των υδρατμών της ατμόσφαιρας.

Η Λιθανθρακοφόρος περίοδος των απέραντων ελωδών δασών.

Το γεγονός αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό καθώς η ζωή είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη νερού, ωστόσο η θερμοκρασία των ωκεανών ήταν ακόμα πολύ υψηλή (80-90°C). Η ατμόσφαιρα περιείχε ελάχιστο οξυγόνο (λιγότερο από 0,001%) σε σύγκριση με το 21% που υπάρχει σήμερα, ενώ αντίστοιχα το διοξείδιο του άνθρακα ήταν 5%, πολύ πάνω από το σημερινό 0,036%, προκαλώντας ένα τεράστιας κλίμακας φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Πριν από 3,7 δισεκατομμύρια έτη η Γη έχοντας καταφέρει να διατηρήσει την ατμόσφαιρά της, περνάει σε μια περίοδο ηρεμίας όπου οι επιθέσεις αστεροειδών μειώνονται καθοριστικά, επιτρέποντας την σταδιακή ψύξη του πλανήτη σε θερμοκρασίες που ευνοούσαν την εμφάνιση ζωής. Η ζωή εμφανίστηκε πριν από 3,8 έως 3,6 δισεκατομμύρια έτη στη θάλασσα, όπου και παρέμεινε για περίπου 3,2 δισεκατομμύρια χρόνια.

Ο λόγος γι αυτό ήταν γιατί δεν υπήρχε ακόμη το στρατοσφαιρικό στρώμα του όζοντος το οποίο απορροφά την βλαβερή υπεριώδη ακτινοβολία. Το στρώμα αυτό δημιουργήθηκε σταδιακά από την δραστηριότητα της φωτοσύνθεσης που είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του οξυγόνου, τη δημιουργία του προστατευτικού στρώματος του όζοντος και της μείωσης του διοξειδίου του άνθρακα με συνέπεια την άμβλυνση των θερμοκηπιακών φαινομένων και την επικράτηση πιο ήπιων θερμοκρασιών.

Οι πρώτοι οργανισμοί ήταν αναγκαστικά αναερόβιοι, προσαρμοσμένοι στην έλλειψη οξυγόνου, όμως αργότερα εμφανίστηκαν τα κυανοβακτήρια που παρήγαγαν οξυγόνο ως παραπροϊόν κατά τη φωτοσύνθεση. Σήμερα αιωρούνται ως πλαγκτονικά σε θάλασσες και λίμνες. Θεωρείται ότι το φράγμα του 0,1% στην συγκέντρωση του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα ξεπεράστηκε πριν από 2,2 δισεκατομμύρια έτη, όταν και άρχισε να σχηματίζεται η στρατοσφαιρική στιβάδα του όζοντος.

Με τη δημιουργία της αερόβιας φωτοσύνθεσης η ζωή έπαψε να περιορίζεται τοπικά γύρω από θερμές πηγές και για πρώτη φορά στην ιστορία παγκοσμιοποιήθηκε. Ωστόσο ακόμα μόνο μέσα στη θάλασσα. Χρειάστηκε άλλο 1,5 δισεκατομμύρια χρόνια μέχρι τα πρώτα φυτά να βγουν στην ξηρά. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι το οξυγόνο αυτή την περίοδο έφτασε το 10% (21% σήμερα), ενώ το διοξείδιο του άνθρακα μειώθηκε στο 0,5% (0,036% σήμερα).

Ο αποικισμός της ξηράς από τα φυτά δεν ήταν εύκολος, συνέβη όμως πριν από 450 εκατομμύρια χρόνια. Το άγονο σεληνιακό τοπίο της Γης δίνει τη θέση του σε έναν πράσινο κόσμο, καλυμμένο από κάθε μορφή βλάστησης, συμπεριλαμβανομένου τους δάσους. Η ρύθμιση οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα είναι πλέον αποκλειστική ευθύνη των χερσαίων φυτών, που αυξάνουν το μεν οξυγόνο στα επικίνδυνα επίπεδα του 25-30% και μειώνουν το διοξειδίου του άνθρακα στο 0,05% κατά τη Λιθανθρακοφόρο περίοδο, των μεγάλων δασών.

Ενώ το οξυγόνο ήταν αποτέλεσμα της φωτοσύνθεσης, η μείωση του διοξειδίου του άνθρακα οφείλεται στην αποσάθρωση του εδάφους από τη δημιουργία ριζών. Οι υψηλές όμως συγκεντρώσεις οξυγόνου ήταν επικίνδυνες επειδή προκαλούσαν αυτόματες πυρκαγιές, οι οποίες κατέστρεψαν σημαντικό μέρος της βλάστησης, οδηγώντας τελικά σε μια ισορροπία, σταθεροποιώντας το οξυγόνο σε τιμές κοντά στο 20-22% κατά τα τελευταία 170 εκατομμύρια χρόνια.

Οι διακυμάνσεις αυτές επηρεάζονται από τη φωτοσύνθεση αλλά και από βίαια φυσικά φαινόμενα, όπως εκρήξεις ηφαιστείων και πτώσεις ουράνιων σωμάτων. Για παράδειγμα στο τέλος της Πέρμιας περιόδου, πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια δημιουργήθηκε από τεκτονικές κινήσεις του φλοιού της Γης η υπερ-ήπειρος Παγγαία. Η τεράστια ηφαιστειακή δραστηριότητα που τη συνόδευσε εξαπλασίασε τη συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα μέσα σε μόλις 10.000 χρόνια.

Αντίστοιχα η πτώση αστεροειδούς στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου, πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, όταν και εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι, αύξησε το διοξείδιο του άνθρακα στο 20%. Τα τελευταία 400.000 χρόνια έφτασε τις χαμηλότερες τιμές από τη δημιουργία της Γης, κυμαινόμενο μεταξύ 0,018 και 0,028%. Η ανθρωπογενής αύξηση όμως μετά τη βιομηχανική επανάσταση κατά 50% περίπου στα τελευταία 300 χρόνια, θεωρείται ταχύτερη από εκείνη που προκλήθηκε από τα ηφαίστεια κατά τη δημιουργία της Παγγαίας. Τότε οι κλιματικές αλλαγές οδήγησαν στην εξαφάνιση του 90% των ζωικών ειδών. Τώρα;

 

 

Αυτά και πολλά ακόμα ενδιαφέροντα θα βρείτε στο βιβλίο του Γιάννη Μανέτα: Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών.

Η κατανομή των εργασιών σε ένα μελίσσι είναι στενά συνδεδεµένη µε την ηλικία τους, αν και αυτό μπορεί να αλλάξει όταν οι συνθήκες το επιτάσσουν. Σε γενικές γραμμές πάντως οι μεγαλύτερης ηλικίας μέλισσες ασχολούνται με τη συλλογή. Αναμφισβήτητα η πιο επικίνδυνη εργασία είναι η συλλογή νερού.

Οι συλλέκτριες νερού θεωρούνται οι εμπειρότερες μέλισσες και ασχολούνται αποκλειστικά με αυτό, αντίθετα με τις νεκταροσυλλέκτριες και τις γυρεοσυλλέκτριες που μπορεί να αλλάξουν καθήκοντα. Οι ανιχνεύτριες μέλισσες χρησιμοποιώντας τα αισθητήρια κύτταρα που βρίσκονται στα τελευταία 8 άρθρα της κεραίας τους, μπορούν να εντοπίσουν το νερό από την υψηλότερη σχετική υγρασία που υπάρχει στον αέρα πάνω από την πηγή του νερού. Είναι σε θέση να ανιχνεύσουν διαφορές μέχρι και 5% στην σχετική υγρασία!

Η συλλογή του νερού εξαρτάται από τις ανάγκες του μελισσιού. Οι αποθηκάριες μέλισσες έχουν το ρόλο της αποθήκευσης και της επιμελητείας. Διατηρούν στον πρόλοβό τους αραιωμένο διάλυμα μελιού σε πυκνότητα γύρω στο 60%. Εάν παρατηρηθεί σχετική έλλειψη νερού, η πυκνότητα ζαχάρου στον πρόλοβό τους αυξάνει και αυτό διεγείρει τις μέλισσες να ζητήσουν εντονότερα νερό από τις νεροσυλλέκτριες.

Ένα μελίσσι χρειάζεται από 25 γραμμάρια έως 300 γραμμάρια νερού την ημέρα. Οι ανάγκες σε νερό αυξάνονται όταν οι θερμοκρασίες είναι υψηλές, έπειτα από μετακινήσεις και όταν εκτρέφουν εντατικά γόνο. Σε περίοδο καύσωνα στην Αυστραλία 150 μελίσσια άδειασαν 200 λίτρα νερό από ένα μεγάλο βαρέλι σε διάστημα τριών ωρών!

Johansson & Johansson (1979).
Providing Honeybees mith water.
Bee World 61 (1):11-17 54-
M.E 1994 .σελ. 300.

Στο φετινό Φεστιβάλ Καννών και συγκεκριμένα στην Εβδομάδα Κριτικής που στρέφει το βλέμμα σε πρωτοεμφανιζόμενους δημιουργούς από όλον τον κόσμο, διακρίθηκε η ταινία μικρού μήκους «Brutalia, Εργάσιμες Μέρες» του Μανώλη Μαυρή, μια αλληγορία όπου οι άνθρωποι παίρνουν το ρόλο των μελισσών σε μια μητριαρχική κοινωνία, με στρατιωτικοποιημένη εργασία.

Η Άννα μια εργάτρια μέλισσα που ακόμα βρίσκεται στο στάδιο της εκπαίδευσης παρακολουθεί το σύμπαν της κυψέλης μέσα στο οποίο ζει. Βλέπουμε τη δομή της σκληρής κοινωνίας, τη σταδιακή εσωτερική μετάλλαξη της ηρωίδας μέσω της καταπίεσης που βιώνει και στο τέλος, τη συμβολική ανατροπή και καταστροφή του συστήματος

Ο Μανώλης Μαυρής αναφέρει για την έμπνευση και τη φιλοσοφία πίσω από την ταινία:

Η ταινία είναι ένα ψευδοντοκυμαντέρ το οποίο έχει στοιχεία θρίλερ, μαύρης κωμωδίας και μιούζικαλ. Η ταινία, χαρακτηρίστηκε στο φεστιβάλ Καννών ως «queer», ενώ δεν υπήρχε τέτοια πρόθεση όταν την έφτιαχνα. Από κάποιες συζητήσεις που έκανα στο φεστιβάλ, φαίνεται ότι την εξέλαβαν ως «το ανδρικό βλέμμα πάνω στην υπεροχή των γυναικών».

Ο τίτλος σημαίνει «Η χώρα της βίας» . Προέκυψε από έναν αρχιτεκτονικό όρο, το «brutale», ένα αυστηρό αρχιτεκτονικό στύλ το οποίο χρησιμοποιεί το γυμνό τσιμέντο. O υπότιτλος επίσης είναι σημαντικός, οι «εργάσιμες μέρες». Ήθελα η ταινία να στρέφεται γύρω από την εργασία και τη βία.

Η επιθυμία να ασχοληθώ με το θέμα προέκυψε κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής μου θητείας. Αυτό το «σύμπαν» αποτέλεσε αφορμή για να εστιάσω πάνω σε έννοιες όπως η πειθαρχία, η εργασία, η τάξη, η ρουτίνα, ο εγκλεισμός, ο φόβος. Το θέμα όμως που με απασχόλησε περισσότερο ήταν η σχέση του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο. Πώς οι προσωπικές επιθυμίες – και κατ’ επέκταση η ταυτότητα του ατόμου – ισοπεδώνονται “με στόχο να υπηρετηθεί το κοινό καλό”. Πώς ένα σύστημα που καταργεί την ατομική κρίση και ομογενοποιεί τα άτομα, τα μετατρέπει σε εκτελεστικά όργανα διαταγών και κανόνων. Όπως αναφέρει η Χάνα Αρεντ στη φιλοσοφική της μελέτη για την Κοινοτοπία του Κακού («Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ», 1963), αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα όρια της «ηθικής κρίσης» του ατόμου να αλλοιώνονται, διαστρεβλώνοντας τη δυνατότητα διάκρισης ανάμεσα στο καλό και το κακό.

Στη συνέχεια, αναζητώντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα διαδραματιστεί η ιστορία, ανακάλυψα ότι πολλά κοινωνικά μοντέλα που υπάρχουν στη φύση φέρουν κοινά στοιχεία με αυτά της στρατιωτικής και πειθαρχημένα εργατικής κοινωνίας για την οποία ήθελα να μιλήσω. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά και πλησιέστερο σε αυτό που αναζητούσα ήταν η κοινωνία των μελισσών. Σε αυτό το σημείο προέκυψε η ιδέα. Επιθυμώντας να μην ταυτίσω την ταινία με ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό καθεστώς (συγκεριμένη χώρα και χρονική στιγμή) οδηγήθηκα στην αλληγορία. Τοποθετώντας την ιστορία σε μια κυψέλη και αντικαθιστώντας τις μέλισσες με τους ανθρώπους θέλησα να αναφερθώ σφαιρικά στην ανθρώπινη φύση, ευελπιστώντας ότι η ταινία θα αποκτήσει οικουμενική ταυτότητα.

Χρησιμοποίησα τις μέλισσες και όχι κάποιο άλλο είδος κυρίως γιατί ο κόσμος τους μου φάνηκε ανεξάντλητος. Μια αστείρευτη πηγή ιδεών, ένα εξαιρετικά σύνθετο πεδίο το οποίο τροφοδοτούσε το σενάριο συνεχώς με καινούριες σκέψεις. Επίσης, ένας ακόμα βασικός λόγος για τον οποίο επέλεξα τις μέλισσες ήταν η μητριαρχία, η οποία αποτελεί βασικό στοιχείο στην ταινία. Τέλος, εντόπισα πολλές ομοιότητες μεταξύ της οργάνωσης της κυψέλης και των ανθρώπινων πολιτευμάτων. Ενώ σε μία κυψέλη υπάρχει «βασιλεία» , ταυτόχρονα υπάρχει και ένα είδος «αναρχίας» κατά την οποία η βασίλισσα καθαιρείται όταν παύει να είναι λειτουργική (τη σκοτώνει το ίδιο της το μελίσσι). Όλα τα παραπάνω συνέθεσαν ένα τελείως πρωτότυπο σύμπαν, κάτι που δεν είχα συναντήσει πουθενά πιο πριν.

Εξωτερικοί εχθροί δεν υπάρχουν στην ταινία. Με ενδιέφερε να παρουσιάσω ένα σύστημα πολεμικό, το οποίο όμως βρίσκεται σε περίοδο ειρήνης και κατά συνέπεια ο λόγος της ύπαρξής του δεν είναι σαφής. Στόχος μου ήταν να κάνω εμμέσως μια κριτική πάνω στην τάση των κρατών να διασφαλίσουν τα συμφέροντα τους εις βάρος των άλλων. Θεωρώ ότι η περιχαράκωση των κρατικών συνόρων αποτελεί εξαιρετικά επίκαιρο φαινόμενο. Η συνεχής αυξανόμενη εσωστρέφεια των εθνών, η σπατάλη τεράστιων χρηματικών ποσών για τον εξοπλισμό του στρατού, τα τείχη που κατασκευάζονται για να απωθήσουν ανεπιθύμητους πληθυσμούς (γειτονικούς λαούς, μετανάστες), όλα έχουν ως αποτέλεσμα την απομόνωση των κρατών. Ο μόνος υπαρκτός εχθρός είναι η μοναξιά.

Η στρατιωτικοποιημένη εργασία των μελισσών, σύμβολο αποτελεσματικότητας στην ανθρώπινη συνείδηση, αποτέλεσε για μένα βασικό πεδίο διερεύνησης. Ύστερα από εκτενή έρευνα πάνω στην κοινωνία των μελισσών ανακάλυψα πως πολλά από τα χαρακτηριστικά τους, όταν μεταφράζονται – μέσω της κινηματογραφικής γλώσσας – σε ανθρώπινα μέτρα, δημιουργούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συνθήκες. Κάποιες ιδιαίτερα βίαιες και άλλες εξαιρετικά κωμικές.

Για παράδειγμα στην ταινία ο κεντρικός χαρακτήρας παίρνει, παρά τη θέληση της, μέρος σε ένα λιντσάρισμα που γίνεται σε μία από της αδελφές της. Κάτι αντίστοιχο γίνεται και στις μέλισσες. Όταν τραυματιστεί μία οι υπόλοιπες τη σκοτώνουν, ή την πετούν έξω από την κυψέλη γιατί πλέον δεν είναι λειτουργική και άρα αποτελεί κίνδυνο για το μελίσσι. Αυτό εγώ τo συνέδεσα με το περιστατικό του λιντσαρίσματος του Ζακ Κωστόπουλου το 2018 στο κέντρο της Αθήνας, χωρίς βέβαια να φαίνεται ευθέως στην ταινία. Εκεί το πλήθος καταδίκασε συλλογικά κάποιον χωρίς να ξέρει τα γεγονότα. Η μάζα λειτούργησε εναντίον του, καταδικάζοντας τον επιτόπου. Το περιστατικό μου είχε φανεί τόσο συνταρακτικό που ένιωσα την ανάγκη να κάνω μία νύξη. Αποτέλεσε την αφορμή για να φτιάξω την εν λόγω σκηνή.

Ιδιαιτερότητα του φιλμ αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι νεαρές γυναίκες – εργάτριες μέλισσες. Πρόκειται για την αναπαράσταση μιας μητριαρχικής κοινωνίας, μέσα στην οποία μόνο οι γυναίκες παίρνουν αποφάσεις, εργάζονται και την προστατεύουν από εξωτερικούς εχθρούς. Δεν υπάρχει ατομικό συμφέρον, ούτε ωφελιμιστικά κίνητρα. Με “αίσθημα δικαίου” οι εργάτριες μέλισσες αφοσιώνονται στα κοπιαστικά έργα που αναλαμβάνουν εφ’ όρου ζωής και έναντι στοιχειωδών «απολαβών» που διασφαλίζουν απλά την επιβίωσή τους. Είναι πανίσχυρες, ανθεκτικές και παραγωγικές. Ενσαρκώνουν το τελειότερο μοντέλο συνεργασίας με μοναδικό στόχο τη διαιώνιση του είδους (όπως περιγράφει ο Matt Ridley στις Ρίζες της Αρετής). Από την άλλη πλευρά, οι άντρες – κηφήνες (όπως ακριβώς συμβαίνει σε μία κυψέλη) έχουν αποκλειστικά δευτερεύοντα ρόλο. Είναι παθητικοί, ανενεργοί και απολαμβάνουν το χρόνο, χωρίς καμία ευθύνη και υποχρέωση. Κατ’ επέκταση, η συμβολή τους στην κοινωνία είναι μικρή. Η χρησιμότητά τους περιορίζεται κυρίως στην αναπαραγωγή, ρόλο που ωστόσο μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό κηφήνων καταφέρνουν να εκπληρώσουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα σύστημα με αυστηρά παγιωμένους «κοινωνικούς» ρόλους, λειτουργικό και παραγωγικό.

Στην ταινία, το γυναικείο φύλο παρουσιάζεται ασύμμετρα ισχυρό σε σχέση με το αντρικό. Ωστόσο, δεν επιχειρώ να κατασκευάσω ένα φεμινιστικό μανιφέστο, παρά μόνο να αναπαραστήσω αυτό που συμβαίνει στη φύση, συνθέτοντας μια δυστοπική κοινωνία, από την οποία απουσιάζει το συναίσθημα. Πρόκειται για μια απαισιόδοξη ματιά πάνω στην πορεία του ανθρώπινου είδους, που διαχρονικά κατασκευάζει κοινωνικά μοντέλα, τα οποία αποσκοπούν στην παραγωγικότητα. Το άτομο βρίσκεται, αναπόφευκτα, ανίσχυρο και εγκλωβισμένο σε κανόνες και νόρμες που το ίδιο δεν ελέγχει. Σε τι διαφέρει όμως ο άνθρωπος από τις μέλισσες; Και γιατί θεωρείται θετική και υποδειγματική η στρατιωτικοποιημένη εργασία; Γιατί οι άνθρωποι προβάλλουν διαχρονικά στο μελίσσι την πειθαρχημένη κοινωνία, εξιδανικεύοντας την παραγωγικότητα και παραβλέποντας ένα σύστημα που προάγει την εξόντωση μέσω της εργασίας; Μπορεί τελικά ένα τέτοιο μοντέλο – που στο όνομα του κοινού καλού επιβάλλει τη θανάτωση των αδυνάμων – να αποτελέσει ουτοπικό όραμα για την ανθρώπινη κοινωνία;

Η ταινία είναι προφανώς αλληγορική και δεν είναι στόχος μου να κατηγορήσω τις μέλισσες. Ο κόσμος των μελισσών λειτουργεί μόνο ως αφορμή. Πρόκειται για μια απαισιόδοξη ματιά πάνω στην πορεία του ανθρώπινου είδους, που διαχρονικά κατασκευάζει κοινωνικά μοντέλα, τα οποία αποσκοπούν στην παραγωγικότητα. Το άτομο βρίσκεται, αναπόφευκτα, ανίσχυρο και εγκλωβισμένο σε κανόνες και νόρμες που το ίδιο δεν ελέγχει.

[youtube https://www.youtube.com/watch?v=4Yu8GpVdPmI&w=650&h=350]

Τέλος, θα ήθελα να επισημάνω ότι η ταινία φιλοδοξεί να αποτελέσει μια σπουδή πάνω στην κίνηση του «σμήνους». Tο βλέμμα του θεατή ακολουθεί το συλλογικό υποκείμενο και για αφηγηματικούς λόγους εστίασης, παρατηρεί ατομικά υποκείμενα. Στόχος είναι η ταύτιση του θεατή με τους πολλούς (με τη μάζα), ακόμα και με αρνητικά σημαινόμενα. Παρατηρούμε το σμήνος ως ένα αυτοτελές, μεμονωμένο υποκείμενο, κι ας είναι ουσιαστικά συλλογικά αποτελούμενο από πολλές μονάδες.

Brutalia, Εργάσιμες Μέρες aka Brutalia, Days Of Labour
2021 | Έγχρ. | Διάρκεια: 26΄ | Ελλάδα | Σκηνοθεσία: Μανώλης Μαυρής
Πρωταγωνιστούν: Ελσα Λεκάκου, Κόρα Καρβούνη, Χαρά Μάτα-Γιαννάτου

πηγές: flix.gr , melissosfaira.wordpress.com

Έπειτα από περιόδους παρατεταμένης ανομβρίας, τα φυτά δεν είναι σε θέση να δώσουν νέκταρ και γι αυτό οι μέλισσες πρέπει να στραφούν στα μελιτώματα. Αυτός είναι ο λόγος που οι παλιοί έλεγαν «Αν δε βρέξει, θα μελώσει».

Βγαίνοντας από τη χειρότερη άνοιξη της τελευταίας δεκαετίας, με σημαντικές ανθοφορίες όπως το ρείκι και η πορτοκαλιά να μην αποδίδουν απολύτως τίποτα, η προσοχή των περισσοτέρων έπεσε στον έλατο, ο οποίος ξεκίνησε μεν ενθαρρυντικά αλλά κι αυτός έπεσε πριν καν βγει ο Μάης, αποδεικνύοντας ότι όχι μόνο έχει μικρύνει το χρονικό παράθυρο των ανθοφοριών – μελιτοφοριών, αλλά κυρίως ότι έχει μετακινηθεί ο χρόνος έναρξης τους. Μπορούμε να πούμε πια ότι ο έλατος είναι μια ανοιξιάτικη μελιτοφορία και αυτό είναι ένα νέο δεδομένο το οποίο οφείλουμε να διαχειριστούμε.

Με αυτά κατά νου πήρα την απόφαση να μπω στη βελανιδιά νωρίτερα από ποτέ. Είχα ήδη μεταφέρει από τα τέλη Μαΐου μελίσσια ως δείκτες και τα δεδομένα που έστελναν ήταν αρκετά ικανοποιητικά. Το δάσος πάντως ήταν ακόμα άδειο από μελισσάδες. Η βελανιδιά αρχικά κατά την περίοδο του Ιουνίου δίνει μελίτωμα από το φύλλο και αργότερα τον Ιούλιο δίνει από το βελανίδι. Το μέλι που παράγεται απ’ το βελανίδι είναι πιο βαρύ σε γεύση.

Δυστυχώς οι έρευνες στην Ελλάδα για την αναγνώριση και ταυτοποίηση των εντόμων που θεωρούνται υπεύθυνα για την παραγωγή μελιτώματος, το οποίο στη συνέχεια συλλέγουν οι μέλισσες και το μετατρέπουν σε αυτό που ονομάζουμε μέλι βελανιδιάς, είναι ελάχιστες. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι υπάρχουν 6 μελιτογόνα είδη που παρασιτούν στη βελανιδιά εκ των οποίων το πιο διαδεδομένο είναι το Parthenolecanium rufulum, το οποίο θεωρείται ως η κύρια πηγή μελιτώματος. Ακολουθούν τα Eulecanium tiliae και Eriococcus sp.

Η βελανιδιά έδωσε αρκετό μέλι το πρώτο εικοσαήμερο του Ιουνίου. Στη συνέχεια ο έντονος καύσωνας έκανε την εμφάνισή του ακόμα και σε αυτά τα υψόμετρα, καταστρέφοντας ουσιαστικά το μελίτωμα το οποίο ξίνισε και δεν το συνέλεγαν οι μέλισσες. Έτσι το ρίσκο της έγκαιρης εισόδου στο δάσος βγήκε σε καλό, δεδομένου ότι οι μέλισσες δε μπορούν να παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στα δάση λόγω έλλειψης γύρης. Ο τρύγος πραγματοποιήθηκε στα μέσα Ιουλίου και αμέσως έγινε μεταφορά στον κάμπο ώστε τα μελίσσια να ανασυγκροτηθούν. Δυστυχώς οι συνεχιζόμενες υψηλές θερμοκρασίες σε συνδυασμό με την παρατεταμένη ανομβρία δεν έχει βοηθήσει τα μελίσσια και αυτό στο οποίο ελπίζουμε πλέον είναι τα πρωτοβρόχια.

Οι μελισσοκόμοι στην Ελλάδα είναι εξοργισμένοι. Έπειτα από τη μεγαλύτερη καταστροφή από φωτιά στην ιστορία της Ελλάδας και την απώλεια του πευκοδάσους της Β. Εύβοιας όπου παράγονταν το 20% του μελιού όλης της χώρας, η κυβέρνηση με μια μάλλον παράδοξη Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου απαγόρευσε προσωρινά όλες τις μελισσοκομικές δραστηριότητες στο σύνολο της επικράτειας! Οι παραβάτες τιμωρούνται με πρόστιμο 10.000€ (ΦΕΚ 138/Α/5-8-2021).

Η κυβερνητική απαγόρευση ισχύει από τις 6 Αυγούστου και έχει πάρει παράταση έως και τις 20 του μηνός. Επιπλέον απαγορεύεται η πρόσβαση στα δάση με αποτέλεσμα αρκετοί που είχαν μελίσσια εκεί να μη μπορούν να τα μεταφέρουν. Παρά το γεγονός ότι σε άλλη παράγραφο επιτρέπεται κατ ‘εξαίρεση σε ορισμένους να εισέρχονται στα δάση, οι μελισσοκόμοι δεν συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτούς.

Το καπνιστήρι μπορεί πράγματι να γίνει επικίνδυνο σε αυτές τις συνθήκες καύσωνα και παρατεταμένης ανομβρίας, όμως η κυβέρνηση αντί να απαγορεύσει τη χρήση του, πάνω στην βιασύνη της απαγορεύει κάθε μελισσοκομική δραστηριότητα και μάλιστα παντού, όχι μόνο στα δάση. Έτσι η απαγόρευση ισχύει και για τη βόρεια Ελλάδα που έριξε χαλάζι και ακόμα και σε ιδιόκτητα κτήματα.

Δυστυχώς δε μπορούν να καταλάβουν ότι αυτή είναι μια περίοδος που ο γόνος λόγω εποχής μειώνεται και γίνονται θεραπείες για τη βαρρόα στα μελίσσια, με συχνές επαναλήψεις και ότι αυτές δε μπορούν να γίνουν αργότερα. Επίσης μελισσοκόμοι πρέπει να μεταφέρουν τα μελίσσια τους απ’ τα δάση όπου βρίσκονται καθώς οι νομές έχουν τελειώσει και δεν υπάρχει πλέον εκεί τροφή. Δυστυχώς η μελισσοκομία για το κράτος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας κίνδυνος ανάφλεξης, όπως χαρακτηριστικά έγραψαν στην ΠΝΠ.

Νόμος ν. ΠΝΠ05.08.2021/2021 (ΦΕΚ Α 138/5.8.2021)

Ανανέωση του ΠΝΠ https://dasarxeio.com/wp-content/uploads/2021/08/1019.pdf

Η καταστροφή στη Βόρεια Εύβοια είναι ανείπωτη. Η καμμένη έκταση σύμφωνα με το Copernicus προσδιορίζεται στα 500.000 στρέμματα και εκτιμάται ότι μπορεί να φτάσει τα 800.000. Είναι η μεγαλύτερη καταστροφή από φωτιά στην ιστορία της Ελλάδας καθώς ξεπέρασε αυτήν της Ηλείας το 2007 όταν είχαν καεί 443.280 στρέμματα.

Σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Δημητρακόπουλο καθηγητή στο τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και διευθυντή του Εργαστηρίου Δασικών Πυρκαγιών και Κλιματικής αλλαγής, αυτό που χάθηκε ήταν το 10-12% των δασών ολόκληρης της χώρας!

Αρκετοί κάτοικοι έχασαν τα σπίτια τους αλλά και τις καλλιέργειες τους, τουριστικές επιχειρήσεις καταστράφηκαν, οι ρητινοσυλλέκτες δηλώνουν ζωντανοί-νεκροί για τα επόμενα 30-40 χρόνια, ενώ σοβαρές είναι οι συνέπειες και για την ελληνική παραγωγή μελιού καθώς εκεί παράγονταν περίπου το 20% της ετήσιας παραγωγής ολόκληρης της χώρας.

Σύμφωνα με τον Βασίλη Ντούρα πρόεδρο της Ομοσπονδίας Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδος, 500 χιλιάδες κυψέλες πήγαιναν κάθε χρόνο στη Βόρεια Εύβοια για να συλλέξουν πευκόμελο. Ακόμα δεν έχει γνωστό το μέγεθος της καταστροφής των κυψελών καθώς αρκετοί μελισσοκόμοι ζουν σε άλλες περιοχές και δεν έχουν καταφέρει να φτάσουν στα μελίσσια τους ώστε να δουν σε τι κατάσταση βρίσκονται.

Το κράτος προσπαθεί να καθησυχάσει τους πολίτες ανακοινώνοντας μέτρα για την ανακούφιση των πυρόπληκτων, βεβαιώνοντας ότι θα δοθούν αποζημιώσεις, όμως εδώ ανοίγει το τεράστιο θέμα της ασφάλισης. Τα μελίσσια ασφαλίζονται στον ΕΛΓΑ με ένα ποσό γύρω στα 0,50€ ανά κυψέλη. Σε περίπτωση απώλειας από πυρκαγιά για να έρθει ο ανταποκριτής και να πραγματοποιήσει έλεγχο θα πρέπει ο μελισσοκόμος να καταβάλει το ποσό των 2€ ανά κυψέλη που χάθηκε, με μέγιστο ποσό αυτό των 300€.

Όμως αν ο εισαγγελέας αποδώσει την αιτία της πυρκαγιάς σε εμπρησμό ή αμέλεια τότε ο μελισσοκόμος δεν δικαιούται αποζημίωση. Επίσης σε μεγάλες πυρκαγιές όπως αυτή της Εύβοιας τα μελίσσια καίγονται ολοσχερώς και επειδή είναι αδύνατον να προσδιοριστεί ο αριθμός τους, το κλιμάκιο του ΕΛΓΑ δεσμεύεται ότι θα τα ελέγξει από δορυφόρο, κάτι το οποίο καθυστερεί πολύ την διαδικασία και συχνά δεν έχει αποτέλεσμα.

Παράλληλα σύμφωνα με το σύστημα EFFIS, η καμένη έκταση στα όρια Ηλείας-Αρκαδίας προσδιορίζεται σε 150.000 στρέμματα. Η φωτογραφία του Κωνσταντίνου Τσακαλίδη με την 81χρονη γυναίκα που εγκαταλείπει συντετριμμένη το φλεγόμενο σπίτι της, στις Γούβες Εύβοιας έγινε σύμβολο μιας καταστροφής και δημοσιεύτηκε στα διεθνή μέσα.

Το 20% του ελληνικού μελιού παράγονταν στη Βόρεια Εύβοια. Η καταστροφή είναι τεράστια για την ελληνική μελισσοκομία. Μάλιστα εκφράζονται αμφιβολίες από ειδικούς για το αν το δάσος θα ξαναδώσει μέλι όταν επανέλθει σε 15-20 χρόνια.

Το 60-65% όλης της ελληνικής παραγωγής μελιού είναι πευκόμελο. Αυτό παράγεται κυρίως σε τρεις περιοχές. Β. Εύβοια, Χαλκιδική και Θάσο. Στη Β. Εύβοια παράγεται περίπου το 1/3 του πευκόμελου όλης της Ελλάδας. Δεδομένου ότι το πεύκο είναι η πιο σταθερή νομή, καθώς όλα τα υπόλοιπα μέλια παρουσιάζουν μεγάλες διακυμάνσεις στις αποδόσεις χρόνο με το χρόνο, γίνεται εύκολα αντιληπτό το μέγεθος της καταστροφής για την ελληνική μελισσοκομία. Και το πρόβλημα δεν αφορά μόνο τους ντόπιους παραγωγούς καθώς πολλοί μελισσοκόμοι της Στερεάς, της Πελοποννήσου και της Θεσσαλίας ζούσαν από το πευκόμελο της Β. Εύβοιας.

Το δάσος εφόσον αφεθεί ανενόχλητο και αν δεν αλλάξει η χρήση γης θα επανέλθει σε ένα διάστημα 20 ετών. Όμως το πευκόμελο παράγεται από τις μελιτώδεις εκκρίσεις του εντόμου Marchalina hellenica, το οποίο κάηκε μαζί με τα δέντρα και δεν είναι σίγουρο ότι θα επανέλθει μαζί τους. Αξίζει να τονιστεί εδώ ότι όσοι μελισσοκόμοι χάσουν τα μελίσσια τους στις φωτιές δεν δικαιούνται αποζημίωση αν η πυρκαγιά αποδοθεί σε εμπρησμό.