Οι βασίλισσες μέλισσες διαθέτουν κεντρί με δηλητήριο, το οποίο θα χρησιμοποιήσουν για την προσωπική τους ασφάλεια ενάντια σε άλλες βασίλισσες, σε αντίθεση με αυτό των εργατριών που εξυπηρετεί την άμυνα του μελισσιού.

Μονομαχία μέχρι θανάτου δύο βασιλισσών, υπό το άγρυπνο βλέμμα των εργατριών. Η νικήτρια θα γίνει δεκτή ως η νέα βασίλισσα.

Στην πραγματικότητα το κεντρί είναι ένας τροποποιημένος από την εξέλιξη ωοθέτης, ένα όργανο που μοιάζει με σωλήνα και χρησιμοποιείται για την ωοτοκία. Αυτός είναι και ο λόγος που μόνο τα θηλυκά μέλη της κυψέλης μπορούν να τσιμπήσουν. Το ίδιο όργανο χρησιμοποιούν για να γεννήσουν αυγά. Και οι εργάτριες μπορούν να γεννήσουν, όταν παραμείνουν αβασίλευτες για αρκετό διάστημα, όμως επειδή δεν έχουν πλήρως ανεπτυγμένο αναπαραγωγικό σύστημα και δεν μπορούν να γονιμοποιηθούν, γεννούν αγονιμοποίητα αυγά απ’ τα οποία προκύπτουν κηφήνες.

Όταν η κυψέλη δέχεται επίθεση από άλλα έντομα, οι εργάτριες μέλισσες την υπερασπίζονται τσιμπώντας τους εχθρούς τους πολλές φορές ώστε να εγχύσουν δηλητήριο και αφαιρώντας στην συνέχεια το κεντρί με ασφάλεια. Όταν όμως αντιμετωπίζουν μεγάλους εισβολείς, όπως ανθρώπους ή άλλα θηλαστικά, οι εργάτριες εισάγουν το κεντρί βαθιά μέσα στη σάρκα για να μαρκάρουν τον εχθρό.

Το κεντρί των εργατριών μελισσών είναι πριονωτό σε αντίθεση με των βασιλισσών που είναι λείο. Έτσι όταν εισέρχεται στο δέρμα ξαναβγαίνει πολύ δύσκολα με αποτέλεσμα σχεδόν πάντα να αποσπάται ολόκληρο το κεντριοφόρο σύστημα στην προσπάθεια της μέλισσας να διαφύγει. Είναι ένας θάνατος για την κοινότητα. Οι εργάτριες σαν καμικάζι αυτοκτονίας αφήνουν ένα ίχνος εντοπισμού του εχθρού (φερομόνες), έτσι ώστε οι συντρόφισσες τους να εντοπίσουν τον μαρκαρισμένο εχθρό ακόμα και μέσα σε μια σκοτεινή φωλιά και να αποτελειώσουν αυτό που ξεκίνησε.

Σε αντίθεση με τις εργάτριες που κεντρίζουν και πεθαίνουν, κάνοντας μια θυσία για το σύνολο, οι βασίλισσες κεντρίζουν για να κυριαρχήσουν. Οι βασίλισσες εκτρέφονται απ’ τις εργάτριες, είτε γιατί η προηγούμενη χάθηκε από απροσδόκητη αιτία, είτε γιατί η ήδη υπάρχουσα δεν είναι αρκετά παραγωγική, είτε για λόγους σμηνουργίας (διαίρεσης του σμήνους). Το μελίσσι για να έχει καλύτερες πιθανότητες επιτυχίας εκτρέφει περισσότερες από μία, ωστόσο ένα μελίσσι μπορεί να έχει μόνο μία βασίλισσα.

Αριστερά μια βασίλισσα και δεξιά μια εργάτρια μέλισσα.

Έτσι όταν εκκολαφτούν περισσότερες ή αν υπάρχει ήδη βασίλισσα στο μελίσσι, αυτές θα πρέπει να πολεμήσουν μεταξύ τους μέχρι θανάτου. Μια βασίλισσα λοιπόν πιθανόν να βρεθεί αντιμέτωπη με περισσότερες από μια αντίζηλη αμέσως μετά τη γέννηση της και γι αυτό θα πρέπει να έχει άμεσα διαθέσιμο δηλητήριο για όλες τις προσωπικές της μάχες. Αυτός είναι ο λόγος που το κεντρί της εξελίχθηκε να είναι λείο. Για να μπορεί να το χρησιμοποιήσει ξανά χωρίς να το χάσει.

Αυτός ο διαφορετικός ρόλος της χρήσης του δηλητηρίου από εργάτριες και βασίλισσες, οδήγησε σε εξελικτικές διαφορές και στην σύσταση αλλά και στην ποσότητα του δηλητηρίου, πέρα από τις διαφορές στη μορφολογία του κεντριού. Για παράδειγμα η ποσότητα δηλητηρίου στις βασίλισσες (700 μl) είναι περίπου επτά φορές περισσότερη από εκείνη των εργατριών μελισσών (100-150 μl).

Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η έκχυση του δηλητηρίου.

Όμως η υπεροπλία αυτή της βασίλισσας δεν την συνοδεύει εφ’ όρου ζωής. Η αφθονία του δηλητηρίου παρατηρείται τις πρώτες ημέρες της ζωής της, τότε που θα χρειαστεί να δώσει τη μάχη της ώστε να κυριαρχήσει στην κυψέλη. Μετά την σύζευξή της, δηλαδή μετά τις πρώτες 20 μέρες και σταδιακά καθώς μεγαλώνει η ποσότητα του δηλητηρίου μειώνεται και μετά την ηλικία του ενός με δύο έτη αδρανοποιείται εντελώς. Ουσιαστικά μετά την ηλικία των δύο ετών η βασίλισσα μένει άοπλη, χωρίς καθόλου δηλητήριο.

Δεδομένου ότι η ωοτοκία της βασίλισσας μειώνεται σημαντικά καθώς αυξάνεται η ηλικία της και αντικαθίσταται απ’ τις εργάτριες από μια νέα και πιο παραγωγική, το γεγονός ότι μένει άοπλη καθώς μεγαλώνει είναι μια εξελικτική διαδικασία που δίνει τη δυνατότητα στο μελίσσι παραμείνει δυνατό και να επιβιώσει. Μια παλιά βασίλισσα με απενεργοποιημένο δηλητήριο όταν βρεθεί αντιμέτωπη με μια νεαρή η οποία διαθέτει το σύνολο του δηλητηρίου της νιότης, δεν έχει καμιά πιθανότητα να επιζήσει. Έτσι, στις φονικές μάχες της κυψέλης, οι νεαρές βασίλισσες υπερισχύουν και το μελίσσι ανανεώνει την βασίλισσα με μια νέα με καλύτερη δυναμική και προοπτική.

Το κεντρί των εργατριών μαζί με τον σάκο που περιέχει το δηλητήριο αποκολλάται μετά το τσίμπημα, συνεχίζοντας να χύνει δηλητήριο μέσα στο δέρμα.

Όπως είπαμε οι εργάτριες σε αντίθεση με τις βασίλισσες χρησιμοποιούν το δηλητήριο για να υπερασπιστούν το σύνολο. Έτσι παρατηρούμε διαφορές και στην σύσταση του δηλητηρίου. Το δηλητήριο των εργατριών περιέχει ένζυμα τα οποία έχουν κυτταροτοξική δράση και δρουν ως παράγοντες διασποράς του δηλητηρίου στους ιστούς των θηλαστικών καθώς επίσης και τοξίνες οι οποίες προκαλούν έντονο πόνο, φλεγμονές και αλλεργικές αντιδράσεις.

Το δηλητήριο των βασιλισσών δεν προορίζεται για θηλαστικά και γι αυτό δεν χρειάζεται ουσίες που προκαλούν πόνο, αλλεργίες ή ένζυμα. Όταν η βασίλισσα κεντρίζει ένα άλλο έντομο, το δηλητήριο μεταφέρεται κατευθείαν στην αιμολέμφο του θύματος και από εκεί στο όργανο στόχο. Το δηλητήριο της στερείται 34 τοξινών που βρίσκονται στο δηλητήριο των εργατριών μελισσών , έχει 50 φορές λιγότερη σεκαπίνη, κατά πολύ λιγότερη ισταμίνη, την μισή ποσότητα μελιττίνης ενώ δεν περιέχει το κυταροδιαλυτικό ένζυμο υαλουρονιδάση.

Στην απίθανη εκείνη περίπτωση στην οποία μια νεαρή βασίλισσα σας κεντρίσει, ο πόνος που θα νιώσετε θα είναι αμελητέος έως ανύπαρκτος.

Επιμέλεια: Στράτος Σαραντουλάκης
Μελισσοκόμος

πηγές:
Εργαστήριο Μελισσοκομίας ΑΠΘ – Ανδρέας Θρασυβούλου
Βιολογία της Μέλισσας – Γούναρη Σοφία
Μελισσοκομία – Λευτέρης Αλυσσανδράκης
Πανεπιστήμιο της Αριζόνα – Ask A Biologist
Stated clearly Science for Everyone

Για δεκαετίες, οι επιστήμονες πίστευαν ότι μια ουσία που ονομάζεται βασιλικός πολτός μετατρέπει μία τυπική, λάρβα εργάτριας μέλισσας σε βασίλισσα. Νέα έρευνα όμως, που φέρνει τα πάνω κάτω στη μελισσοκομία, υποδεικνύει ότι ισχύει το αντίθετο. Ερευνητές δηλαδή υποστηρίζουν ότι αυτό που κάνει τη βασίλισσα είναι τι ΔΕΝ τρώει και όχι αυτό που τρώει…

Δύο μέλλουσες βασίλισσες αναπτύσσονται μέσα σε βασιλικά κελιά επιπλέοντας σε βασιλικό πολτό.

Ο βασιλικός πολτός, ο οποίος ονομάζεται και «γάλα των μελισσών» είναι μία λευκή υγρή ουσία. Περισσότερη απ’ τη μισή του σύσταση είναι νερό και το υπόλοιπο είναι ένας συνδυασμός πρωτεϊνών και σακχάρων. Ειδικοί αδένες στα κεφάλια των εργατριών μελισσών εκκρίνουν αυτήν την ουσία, που χρησιμοποιείται ως τροφή για τις προνύμφες αλλά και για την βασίλισσα. Μια ανεπτυγμένη βασίλισσα τρέφεται αποκλειστικά και μόνο με βασιλικό πολτό. Καθόλου με γύρη ή μέλι όπως οι εργάτριες. Κάποιοι χαρακτηρίζουν το γεγονός ότι οι εργάτριες δεν έχουν πρόσβαση στον βασιλικό πολτό ως διατροφικό ευνουχισμό. Αυτές οι μέλισσες δεν τρέφονται με την ειδική τροφή των Θεών... Ή, ίσως, την τροφή της ελίτ. Έτσι πιστεύαμε ότι οι ωοθήκες τους ζαρώνουν και μετατρέπονταν σε ατελή θηλυκά.

Αποδεικνύεται όμως, ότι ισχύει το αντίστροφο! Το γεγονός ότι η βασίλισσα δεν τρέφεται με μέλι και γύρη είναι αυτό που την κάνει βασίλισσα και όχι η αποκλειστική πρόσβαση στον βασιλικό πολτό! Στη φύση μπορούν να δημιουργηθούν εντελώς διαφορετικά ζώα από πανομοιότυπο γενετικό υλικό. Μία εργάτρια και μία βασίλισσα διαφέρουν μόνο ως προς τα γονίδια που έχουν ενεργοποιηθεί. Τα γονίδια δημιουργούν τις πρωτεΐνες, οι οποίες χτίζουν το υπόλοιπο σώμα μας. Ελέγχοντας το περιβάλλον των απογόνων τους οι μέλισσες αλλάζουν γενετικά το σώμα τους μέσω της διατροφής.

Βασίλισσες και γονίδια

Γνωρίζουμε εδώ και καιρό ότι η διατροφή των μελισσών παίζει μεγάλο ρόλο στην κατασκευή διαφόρων ειδών μελισσών. Οι επιστήμονες ακόμα προσπαθούν να καταλάβουν πως συμβαίνει αυτό. Βασιλικές προνύμφες περιβάλλονται από βασιλικό πολτό, επιπλέοντας σε μια θάλασσα αυτής της ζαχαρούχας ουσίας μέσα στα μεγάλα κελιά τους. Απ’ την άλλη, οι εργάτριες μέλισσες τρέφονται με μελισσόψωμο (ένα είδος γύρης έχει υποστεί ζύμωση) και μέλι. Οι παραμάνες μέλισσες τα αναμειγνύουν αυτά προσθέτοντας μερικές εκκρίσεις των αδένων τους ως γαρνιτούρα, δημιουργώντας έναν «εργατικό πολτό». Με αυτόν τον ειδικό πολτό τρέφονται όλες οι εργατικές προνύμφες αλλά όχι η βασίλισσα με αποτέλεσμα να μην ζαρώνουν οι ωοθήκες της.

Αυτή είναι η συμβατική εξήγηση. Αλλά ο Δρ May Berenbaum, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις και μέλος της ερευνητικής ομάδας, λέει ότι δεν υπάρχει μια απλή απάντηση στο ερώτημα τι είναι ακριβώς αυτό που τρώνε οι εργατικές προνύμφες. “Μεταξύ άλλων, ο εργατικός και ο βασιλικός πολτός φαίνεται να έχουν μια ελαφρώς διαφορετική αναλογία των εκκρίσεων του υποφαρυγγικού αδένα. Όλα αυτά όμως συμβαίνουν στο σκοτάδι σε μία κυψέλη με 50.000 μέλισσες που τσιμπούν. Δεν είναι και το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο να το ερευνάς“, λέει ο καθηγητής.

Το μελισσόψωμο και το μέλι προέρχονται από φυτικά υλικά, και όπως πολλά φυτικά υλικά, περιέχουν μία ποικιλία φαινολικών χημικών ενώσεων. Τα φλαβονοειδή είναι οι χημικές ουσίες των φυτών που δίνουν στα φυτά τις μοναδικές γεύσεις τους και μεταξύ άλλων τα βοηθούν ώστε να αποθαρρύνουν τα φυτοφάγα έντομα. Στον βασιλικό πολτό, ωστόσο, δεν ανιχνεύονται φαινολικά οξέα. Από προηγούμενη έρευνα, οι ερευνητές γνώριζαν ότι τα φλαβονοειδή αυξάνουν τις ανοσοαποκρίσεις των ενήλικων εργατριών μελισσών. Αυτό είναι καλό. Βοηθάει τις μέλισσες να αποτοξινώνονται γρηγορότερα απ’ τα φυτοφάρμακα. Οι επιστήμονες αναρωτήθηκαν πώς θα αντιδρούσαν οι προνύμφες στις φαινολικές ενώσεις.

Για να το μάθουν, τάισαν δύο ομάδες προνυμφών με και χωρίς π-κουμαρικό οξύ, ένα κοινό είδος φλαβονοειδών. Στη συνέχεια εξέτασαν προσεκτικά τις διαφορές στην ενεργοποίηση των γονιδίων μεταξύ των ομάδων. Τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά και απρόσμενα. Οι προνύμφες που τράφηκαν με π-κουμαρικό οξύ απέκτησαν ωοθήκες σημαντικά μικρότερες από εκείνες που τράφηκαν χωρίς αυτή την ένωση. Αυτή είναι όλη η ουσία! Γιατί τι κάνει μία βασίλισσα να διαφέρει; Είναι η μόνη μέλισσα στην κυψέλη που μπορεί να γονιμοποιηθεί. Δεκατέσσερα γονίδια που είναι γνωστό ότι διαφοροποιούν τις εργάτριες απ’ την βασίλισσα παρουσίασαν αύξηση.

Βασίλισσα μέλισσα της φυλής Apis mellifera. Φωτογραφία: Frank Greenaway/Getty Images

Οι βασίλισσες επίσης είναι μεγαλύτερες σε μέγεθος και ζουν πολύ περισσότερο απ’ τις εργάτριες μέλισσες. Σε ένα σύνολο γονιδίων που είναι γνωστό ότι ρυθμίζουν το μέγεθος των οργάνων των ζώων το π-κουμαρικό οξύ παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. “Δεν είχαμε ποτέ στόχο να αλλάξουμε τις αντιλήψεις σχετικά με το τι καθορίζει την κάστα στην κοινωνία των μελισσών“, λέει ο Berenbaum. “Ερευνούσαμε την αποτοξίνωση και το πως τα έντομα αντιμετωπίζουν τα φυτοχημικά που καταναλώνουν. Προς μεγάλη μας έκπληξη, μια ολόκληρη σειρά άλλων γονιδίων που εμπλέκονται στον καθορισμό των καστών, άλλαξε. Νομίζω ότι … η ιδέα του βασιλικού πολτού είναι τόσο ελκυστική, που οι άνθρωποι δεν την θέτουν υπό αμφισβήτηση.”

Γονιδιακή αποσιώπηση

Ζώντας για περισσότερο από τέσσερις αιώνες με τις μέλισσες, γιατί οι άνθρωποι μαθαίνουν ακόμα γι αυτές; Για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αυτό, ήρθαμε σε επαφή με τον Δρ Ryszard Maleszka από το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας. Ο Maleszka δεν μετέχει στην έρευνα, όμως μελετά αποκλειστικά την επιγενετική της μέλισσας.  Επιγενετική είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο το περιβάλλον επιδρά στα γονίδια. “Οι γνώσεις μας, σήμερα, σχετικά με τα βιολογικά συστήματα είναι σχεδόν επιφανειακή και η βιολογία των μελισσών δεν αποτελεί εξαίρεση“, λέει ο Maleszka. “Έχουμε να κάνουμε με 500 εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης των ειδών, έτσι υπάρχουν πολλά να ανακαλύψουμε ακόμα“.

“Αυτή η έρευνα είναι ένα θαυμάσιο παράδειγμα της εξελικτικής, σύμφωνα με την οποία κοινά χημικά συστατικά του φυτού έχουν προσληφθεί για να είναι καίρια στοιχεία της γονιδιακής ρύθμισης. Με τη χρήση συστατικών από το περιβάλλον, οι μέλισσες βρήκαν μια έξυπνη λύση σε ένα δύσκολο πρόβλημα: Πώς να δημιουργήσετε δύο διαφορετικούς οργανισμούς. Μία μακρόβια αναπαραγωγική βασίλισσα και βραχύβιες λειτουργικές στείρες εργάτριες χρησιμοποιώντας το ίδιο γενετικό υλικό. “

Πολλοί παράγοντες συντελούν στο ότι οι χημικές ουσίες των φυτών που εξετάστηκαν στην έρευνα επηρεάζουν την παραγωγή βασιλισσών: Η πρωτεΐνη με την ονομασία royalactin για παράδειγμα, έχει προταθεί από πολλούς επιστήμονες μεταξύ των οποίων και του Masaki Kamakura, ως κρίσιμης σημασίας για την ανάπτυξη βασίλισσας. Ο Maleszka  ανατρέπει την ιδέα της ειδικής αυτής ουσίας που μετατρέπει τον βασιλικό πολτό σε σούπερ τροφή δημιουργώντας την βασίλισσα. Από το 2008, το εργαστήριο του ήταν σε θέση να δημιουργήσει βασίλισσα χωρίς οι λάρβες να έχουν καταναλώσει βασιλικό πολτό με την απενεργοποίηση (φίμωση) ενός συνόλου γονιδίων! Και άλλοι ερευνητές μελισσών έχουν αμφισβητήσει τη λογική του: ένα μόριο που καθορίζει τα πάντα, σχετικά με την ανάπτυξη της βασίλισσας. Στην πραγματικότητα, όπως και οτιδήποτε άλλο στη βιολογία, είναι σύνθετο και πολλοί παράγοντες εμπλέκονται.

Η πραγματική δύναμη αυτής της νέας έρευνας μπορεί να εξηγήσει γιατί οι εργάτριες μέλισσες δεν γίνονται βασίλισσες. Αντίθετα με όσα πιστεύαμε μέχρι σήμερα, δηλαδή σε έναν χημικό ευνουχισμό και την άρνηση στις εργάτριες μέλισσες στον βασιλικό πολτό, αυτή η περίπλοκη διαδικασία τροφοδοσίας παρέχει χημική προστασία για τις ωοθήκες της βασίλισσας. Αυτή είναι προστατευμένη από τις πιθανές τοξικές ή μεταβολικές επιδράσεις των χημικών ουσιών των φυτών. Καθώς συνεχίζουμε να βελτιώνουμε τις τεχνικές μας, ελπίζουμε ότι θα κατανοήσουμε καλύτερα τι ακριβώς είναι αυτό που τρώνε μέλισσες στις κυψέλες τους, και γιατί.

πηγή: Wired
Επιμέλεια: Στράτος Σαραντουλάκης

Είναι αναμενόμενο να έχεις απώλειες βασιλισσών μια στο τόσο, πολλές από αυτές, μάλιστα, από δικά σου λάθη και κακούς χειρισμούς. Η βασίλισσα στην αποικία Νο4 είναι νεκρή και λόγω εποχής πρέπει να βιαστούμε ώστε να προλάβει το μελίσσι να οργανωθεί για το ξεχειμώνιασμα. Ας πάρουμε τα πράγματα όμως από την αρχή.

Η αποικία Νο4 σε καλύτερες εποχές…

Η εν λόγω βασίλισσα γεννήθηκε τον Μάιο του 2015. Εισήχθη στην αποικία Νο4 η οποία είχε αρκετό πληθυσμό που κάλυπτε 7-8 πλαίσια και είχε προηγουμένως μείνει ορφανή. Τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο μεταφέρθηκε διαδοχικά σε καστανιές και βελανιδιές όπου διατηρούσε τον πληθυσμό της και 4 πλαίσια γόνου. Τον Αύγουστο κατέβηκε στον κάμπο για να ξεκουραστεί απ’ τις συνεχόμενες μετακινήσεις και να βρει την απαραίτητη, μετά τις βελανιδιές, γύρη. Σε επιθεώρηση που έγινε στις 10/8 βρέθηκε να έχει 3 πλαίσια γόνο. Δύο εβδομάδες αργότερα στις 24/8 το μελίσσι παρουσίασε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση… Ο πληθυσμός είχε καταρρεύσει. Με το ζόρι κάλυπτε 1 πλαίσιο. Ουσιαστικά ήταν η βασίλισσα με μερικές μέλισσες εδώ και κει. Ο γόνος κάλυπτε μισό πλαίσιο και η κατάσταση του δεν ήταν καλή.

Κατά την επιθεώρηση της αποικίας.

Στον ανοιχτό γόνο, προνύμφες βρίσκονταν μέσα σε κελιά χωρίς βασιλικό πολτό, μιας και οι εναπομείνασες μέλισσες δεν επαρκούσαν για να τις ταΐσουν, με αποτέλεσμα αυτές να πεθαίνουν και να σαπίζουν στα κελιά. Ο πληθυσμός που είχε απομείνει δεν έφτανε για να τις απομακρύνει. Στον σφραγισμένο γόνο υπήρχαν τρύπες, οι οποίες μας έβαλαν σε σκέψεις για Αμερικάνικη Σηψιγονία χωρίς όμως το τεστ με την οδοντογλυφίδα να βγαίνει θετικό. Μια πολύ σοβαρή ασθένεια των μελισσών. Ο γόνος γενικά ήταν διάσπαρτος, όχι όμως και βαθουλωμένος, δείγμα της ασθένειας. Παρ’ όλα αυτά για παν ενδεχόμενο πήραμε το πλαίσιο γόνου για να το στείλουμε για περαιτέρω ανάλυση στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Προσθέσαμε στην κυψέλη ένα πλαίσιο ψημένου γόνου (γόνου που θα εκκολαφτεί σύντομα) από άλλο μελίσσι ώστε να μην καταρρεύσει η αποικία, η οποία έτσι κι αλλιώς ήταν πολύ στρεσαρισμένη απ’ την κατάσταση.

Το επίμαχο πλαίσιο γόνου.

Θέμα έλλειψης τροφών δεν υπήρχε καθώς το μελίσσι είχε 4 πλαίσια με μέλια και γύρες. Δεν βρέθηκαν νεκρές μέλισσες μέσα ή γύρω απ’ την κυψέλη και καμία άλλη κυψέλη στο μελισσοκομείο δεν παρουσίαζε αυτή την κατάσταση. Η βαρρόα είχε αντιμετωπισθεί τις προηγούμενες, της κατάρρευσης, μέρες  Το τι συνέβη στην αποικία Νο4 ήταν ένα μυστήριο. Και μέσα σε όλα αυτά οι γειτονικές αποικίες αντιλήφθηκαν ότι η Νο4 δεν φυλάσσεται επαρκώς και ότι περιέχει τροφές με αποτέλεσμα να ξεκινήσουν τις επιθέσεις λεηλασίας. Γι αυτόν το λόγο αλλά και για το φόβο ασθένειας που θα μπορούσε να μεταδοθεί σε ολόκληρο το μελισσοκομείο, απομακρύναμε το βράδυ το μελίσσι σε απόμερη περιοχή, θέτοντας το σε καραντίνα.

Το επόμενο πρωί χτύπησε το τηλέφωνο. Ήταν απ’ το Εργαστήριο Μελισσοκομίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Προς τιμήν τους, μας απάντησαν αμέσως και μάλιστα ο ίδιος ο καθηγητής, κύριος Ανδρέας Θρασυβούλου. Μας ενημέρωσε ότι στην ανάλυση που έκανε στο δείγμα του γόνου που τους στείλαμε δεν βρέθηκε καμία ασθένεια. Η εμφάνιση του γόνου με τις σάπιες προνύμφες θεωρήθηκε φυσιολογική, μιας και οι μέλισσες δεν τις τάιζαν καλά, με συνέπεια να πεθαίνουν και λόγω του πολύ μικρού πληθυσμού να μην προλαβαίνουν να τις απομακρύνουν απ’ την κυψέλη και να σαπίζουν εκεί. Η αποικία αν αφηνόταν στην τύχη της δεν θα τα κατάφερνε. Αυτό ήταν προφανές. Έτσι μας πρότεινε να προβούμε σε προσθήκη πληθυσμού από άλλες δυνατότερες αποικίες, με πλεόνασμα, ώστε να σωθεί. Τα αίτια που οδήγησαν την αποικία όμως στα όρια της κατάρρευσης δεν έγιναν γνωστά.

Μέλισσα σε άνθος βατομουριάς στον κάμπο της Άρτας κατά τον Αύγουστο.

Αυτό που υποθέτουμε ως πιθανότερη αιτία είναι η δηλητηρίαση από ζιζανιοκτόνο. Την περίοδο της απότομης πτώσης του πληθυσμού ήταν ανθισμένες στον κάμπο οι βατομουριές. Πολλοί καλλιεργητές για να απαλλαγούν από τα βάτα, τα ψεκάζουν, πολλές φορές με παράνομα επικίνδυνα σκευάσματα και ώρες που πετούν οι επικονιαστές. Πιθανότατα οι συλλέκτριες μέλισσες της αποικίας επισκέφτηκαν φυτά τα οποία είχαν ψεκαστεί, δηλητηριάστηκαν και πέθαναν ακαριαία. Δεν πρόλαβαν δηλαδή να γυρίσουν καν στην κυψέλη και γι αυτό δεν βρέθηκαν νεκρές μέλισσες. Είχαν όμως προηγουμένως ενημερώσει τις υπόλοιπες μέλισσες της κυψέλης για την περιοχή που είχαν βρει τροφή, οδηγώντας τες στον θάνατο… Αφού η πρώτη ομάδα συλλεκτριών δεν επέστρεψε στην κυψέλη, στην αποικία υπήρξε ανακατανομή εργασιών. Μια νέα ομάδα συλλεκτριών δημιουργήθηκε για να καλύψει το κενό που άφησαν αυτές που δηλητηριάστηκαν. Το πρόβλημα όμως ήταν ότι οι οδηγίες που είχαν λάβει από τον χορό των μελισσών για την τοποθεσία με τη διαθέσιμη τροφή ήταν η ίδια παγίδα θανάτου που έπεσαν και οι προηγούμενες…

Μελίσσι μεγάλης δυναμικότητας μπορεί να δώσει πληθυσμό σε αποικίες που κινδυνεύουν.

Για να σωθεί η αποικία έπρεπε να μεταφερθεί πληθυσμός από άλλα μελίσσια. Αν όμως πληθυσμοί από διαφορετικές αποικίες έρθουν σε επαφή, θα αρχίσουν να μονομαχούν. Γι αυτό το λόγο προτείνεται πριν την συνένωση να ψεκαστούν οι μέλισσες με χλιαρό σιρόπι ζάχαρης για να χάσουν το άρωμά τους. Πολλοί βάζουν στο σιρόπι λίγο λεμόνι, τσίπουρο ακόμα και ούζο. Γενικά κάτι που να έχει έντονο άρωμα. Επιλέξαμε 4 πλαίσια, τα ψεκάσαμε και τα βάλαμε στην αποικία Νο4. Την επόμενη μέρα πήγαμε να επιθεωρήσουμε το μελίσσι. Και εκεί ολοκληρώθηκε η άτυχη μοίρα της αποικίας Νο4. Η βασίλισσα ήταν νεκρή και οι εργάτριες είχαν ξεκινήσει να φτιάχνουν βασιλικά κελιά. Για μια στιγμή μου είχε περάσει απ’ το μυαλό να βάλω την βασίλισσα σε κλουβάκι κατά τη διάρκεια της προσθήκης του πληθυσμού, ώστε να μην μπορούν να τη σκοτώσουν. Δύο με τρεις μέρες μετά θα μπορούσα να την απελευθερώσω και οι εργάτριες θα την αποδέχονταν. Δεν το έκανα όμως. Πίστεψα ότι θα πετύχει. Το αποτέλεσμα ήταν οι εργάτριες να περικυκλώσουν την βασίλισσα, την οποία φυσικά δεν αναγνώριζαν και να την σκοτώσουν, προκαλώντας της ασφυξία.

Βασιλικά κελιά που δημιούργησαν οι μέλισσες αφότου δολοφόνησαν την βασίλισσα.

Τώρα είχαμε τις εξής επιλογές. Είτε αφήνουμε τις μέλισσες να βγάλουν μόνες τους βασίλισσα, είτε αγοράζουμε μία από κάποιον βασιλοτρόφο και την εισάγουμε απ’ ευθείας. Ο Σεπτέμβρης όμως είχε ήδη μπει και τα περιθώρια στένευαν. Αν η βασίλισσα δολοφονήθηκε στις 4/9 και χρειάζονται 16 μέρες μέχρι να γεννηθεί η νέα, σημαίνει ότι αν ξεκίνησαν τα βασιλικά κελιά να φτιάχνονται την ίδια ημέρα της απώλειας ή το πολύ την επόμενη, η νέα βασίλισσα αναμένεται να γεννηθεί στις 20 με 21 Σεπτεμβρίου. Μετά χρειάζονται 5-7 μέρες για να γονιμοποιηθεί και να αρχίσει να γεννάει, δηλαδή κατά τα τέλη Σεπτέμβρη. Πολύ αργά για να προετοιμαστεί σωστά το μελίσσι για ξεχειμώνιασμα. Κι απ’ την άλλη τα πλαίσια που είχαμε εισάγει, επειδή δεν είχαμε προβλέψει τέτοια κατάληξη δεν περιείχαν νεαρές, κατάλληλες για βασίλισσες, προνύμφες. Έτσι δεν μπορούσαμε να είμαστε σίγουροι για την ποιότητα της βασίλισσας που θα προέκυπτε (πόσο καλά είχε ταϊστεί όσο ήταν προνύμφη) η οποία εκτός αυτού, την εποχή που θα έπρεπε να γονιμοποιηθεί θα υπήρχαν ελάχιστοι κηφήνες.

Νέα γονιμοποιημένη βασίλισσα σε κλουβάκι, με συνοδεία λίγων μελισσών. Η μία του άκρη είναι κλεισμένη με ζαχαροζύμαρο. Οι μέλισσες θα το φάνε σε 3-4 μέρες απελευθερώνοντας τη βασίλισσα. Διάστημα ικανό για να προλάβει να εκπέμψει τις φερομόνες της και να γίνει αποδεκτή από τις εργάτριες.

Σήμερα λοιπόν αγόρασα από έναν βασιλοτρόφο μία βασίλισσα, επισκέφτηκα το μελίσσι και χάλασα όλα τα βασιλικά κελιά. Στην συνέχεια έβαλα το κλουβάκι με τη νέα βασίλισσα ανάμεσα σε δύο κεντρικά πλαίσια και το έκλεισα. Μέσα στο κλουβί εκτός απ’ τη βασίλισσα υπάρχουν συνοδεία και μερικές μέλισσες απ’ την παλιά της αποικία για να την ταΐζουν. Οι μέλισσες της κυψέλης δεν μπορούν να τις σκοτώσουν όσο βρίσκονται στο κλουβί, η μία άκρη του οποίου είναι κλεισμένη με ζαχαροζύμαρο. Και όσο η βασίλισσα θα εκπέμπει τις φερομόνες της στην κυψέλη, οι μέλισσες θα τρώνε σιγά σιγά το ζυμάρι και σε τρεις με τέσσερις ημέρες θα ελευθερώσουν την βασίλισσα. Μέχρι τότε θα έχει γίνει αποδεκτή απ’ τον πληθυσμό και θα αρχίσει να γεννάει κατευθείαν. Θα επισκεφτούμε το μελίσσι σε λίγες ημέρες για να δούμε αν όλα τελικά πήγαν καλά.

Τοποθέτηση κλουβιού με νέα βασίλισσα ανάμεσα σε 2 κεντρικά πλαίσια.

Ουσιαστικά δεν καταφέραμε να σώσουμε την αποικία Νο4 αλλά δημιουργήσαμε μία νέα παραφυάδα…

Ανανέωση:
Επιθεώρησα το μελίσσι λίγες μέρες μετά και η βασίλισσα είχε γίνει αποδεκτή.

Στις 13 Απριλίου για να αναστείλουμε την έντονη τάση σμηνουργίας ορισμένων μελισσιών μας, κόψαμε κάποιες παραφυάδες ώστε να αποσυμφορήσουμε τα μελίσσια, δημιουργώντας ουσιαστικά τεχνητούς αφεσμούς. Στις παραφυάδες αυτές βάλαμε 2 πλαίσια γόνου (πλαίσια τα οποία περιέχουν προνύμφες μελισσών), τα οποία είχαν τουλάχιστον 2 βασιλικά κελιά επάνω ώστε να έχουν τη δυνατότητα να βγάλουν νέες βασίλισσες, ένα πλαίσιο με τροφή (γύρη-μέλι) και 2 άδεια, άχτιστα πλαίσια. Στη συνέχεια μεταφέραμε, τα τρία αυτά νέα ορφανά μελίσσια, σε μία περιοχή 5χλμ απ’ το μελισσοκομείο γιατί διαφορετικά θα γυρνούσαν στις μητρικές τους κυψέλες. Τα πλαίσια γόνου τα δώσαμε ώστε να ανανεώνεται ο πληθυσμός μέχρι να γεννηθεί η νέα βασίλισσα.

Στην περιοχή αυτή υπάρχουν ακτινίδια που δίνουν γύρη, τα οποία όπως φαίνεται στην φωτογραφία παραπάνω έχουν πλέον αναπτύξει φύλλωμα και είναι έτοιμα να ανθίσουν. Δείτε πως ήταν πριν από 20 ημέρες περίπου. Υπάρχουν επίσης και ανθισμένα εσπεριδοειδή που δίνουν νέκταρ. Αυτή η μέθοδος πάντως, διαίρεσης μελισσιών, δεν ενδείκνυνται καθώς εμπεριέχει μεγάλο ρίσκο, μιας και δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την ακριβή ηλικία των κελιών. Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται τα στάδια ανάπτυξης, σε ημέρες, του γόνου για τις μέλισσες:

Από τον παραπάνω πίνακα διαπιστώνουμε ότι το βασιλικό κελί σφραγίζεται την 8η μέρα και ανοίγει την 16η. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε την ακριβή ηλικία του κελιού διότι η πρώτη βασίλισσα που θα γεννηθεί συνήθως ψάχνει για τυχόν άλλα βασιλικά κελιά και τα καταστρέφει αλλά και αν υπάρχουν άλλες παρθένες βασίλισσες που μόλις γεννήθηκαν. Παρθένες βασίλισσες θα “πολεμήσουν” μεταξύ τους μέχρις ότου μία μόνο επιζήσει. Βασίλισσα η οποία θα γεννηθεί με τυχόν ελαττώματα (χωρίς κάποιο πόδι, τσαλακωμένο φτερό κτλ) σκοτώνεται επιτόπου απ’ τις εργάτριες.  Οι νεαρές παρθένες βασίλισσες δεν δείχνουν ενδιαφέρον για βασιλικά κελιά τα οποία περιέχουν βασιλικές προνύμφες σε εξέλιξη, μάλιστα οι εργάτριες μπορεί να συνεχίσουν την τροφοδότησή τους για λίγο ακόμα, αν και συνήθως τα καταστρέφουν αυτές. Περίπου 4-5 ημέρες απ’ την εκκόλαψη, η παρθένα βασίλισσα θα βγει για την γαμήλια πτήση της και θα γονιμοποιηθεί από 8-12 κηφήνες. Μετά δεν θα ξαναβγεί από την κυψέλη παρά μόνο σε περίπτωση σμηνουργίας. Θα είναι σε θέση να γεννάει μέχρι και 1500 αυγά την ημέρα.

Βασιλικό κελί μετά την έξοδο της βασίλισσας. Η νεαρή βασίλισσα μασάει και κόβει την κορυφή του βασιλικού κελιού.

Δώσαμε στα τρία μελίσσια ένα χρονικό διάστημα 20-25 ημερών μέχρι να βγουν και να γονιμοποιηθούν οι βασίλισσες. Στην συνέχεια επιθεωρήσαμε τις κυψέλες. Στις 2 από τις 3 τα μελίσσια με την πρώτη ματιά έδειχναν ήρεμα και να εργάζονται. Είχαν αρχίσει να χτίζουν τα άχτιστα πλαίσια που τους δώσαμε και αποθήκευαν μέλι. Το ένα έδειχνε λίγο πιο νευρικό, βούιζε και δεν έχτισε. Ελέγχοντας περαιτέρω τα πλαίσια, παρατηρήσαμε στα 2, γόνο ημέρας (αυγά) και αμέσως μετά την νέα βασίλισσα.

Νεαρή βασίλισσα η οποία γονιμοποιήθηκε και ξεκίνησε να γεννάει. Διακρίνεται σε κάποια κελιά τα φρέσκα αυγά.

Στο τρίτο μελίσσι αντίθετα όχι μόνο δεν υπήρχε βασίλισσα αλλά έλλειπε και μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Συνήθως η πρώτη βασίλισσα που θα εκκολαφτεί καταστρέφει τα υπόλοιπα βασιλικά κελιά που θα βρει. Όχι πάντα όμως. Παραφυάδες που προέρχονται από μελίσσια με έντονες τάσεις σμηνουργίας μπορεί να βγάλουν βασίλισσες οι οποίες αν βρουν άλλα βασιλικά κελιά, μόλις γεννηθούν, δεν τα καταστρέφουν αλλά σμηνουργούν και οι ίδιες. Μελίσσια που έχουν παρθένες βασίλισσες δεν τα ενοχλούμε γιατί οι βασίλισσες αυτές είναι αρκετά νευρικές και δεν παράγουν φερομόνες σε ικανή ποσότητα ώστε να γίνουν αποδεκτές από τις μέλισσες. Έτσι με το φως που εισέρχεται από το άνοιγμα της κυψέλης, αρχίζουν να τρέχουν πανικόβλητες. Οι εργάτριες βλέποντας τες να τρέχουν, τις θεωρούν ξένο σώμα, τις περικυκλώνουν και τις σκοτώνουν με θερμοπληξία.  Αν ένα μελίσσι μείνει “αβασίλευτο” για περισσότερο από 30 ημέρες και χωρίς να υπάρχει μέσα φρέσκος γόνος ώστε να προσπαθήσουν οι μέλισσες, ταΐζοντας με βασιλικό πολτό, να δημιουργήσουν νέα βασίλισσα, με τον πληθυσμό να μειώνεται συνεχώς ενεργοποιείται ένας ύστατος μηχανισμός σωτηρίας του μελισσιού. Αρχίζουν να γεννούν οι εργάτριες…

Οι εργάτριες μέλισσες όμως είναι στείρες (ατελή θηλυκά) και δεν μπορούν να ωοτοκήσουν. Έτσι αρχίζουν να γεννούν κηφήνες οι οποίοι προέρχονται από αγονιμοποίητο ωάριο. Γίνεται κατανοητό πως απ’ τη στιγμή που θα συμβεί αυτό, το μελίσσι είναι καταδικασμένο (αν δεν επέμβει ο μελισσοκόμος) καθώς οι κηφήνες δεν εκτελούν εργασία, με αποτέλεσμα να αυξάνονται συνεχώς οι ανάγκες σε τροφές και τα εργατικά χέρια συνεχώς να μειώνονται καθώς πεθαίνουν οι εργάτριες. Είναι επίσης γνωστό πως από τότε και μετά οι μέλισσες δεν δέχονται βασίλισσα (έχουν δημιουργήσει ψευδομάνες) και αν επιχειρήσει κανείς να εισάγει βασίλισσα με τους συνηθισμένους τρόπους, οι εργάτριες θα την σκοτώσουν.

Για να είμαστε 100% σίγουροι ότι η βασίλισσα είναι γονιμοποιημένη πρέπει να περιμένουμε μέχρι να σφραγιστεί ο γόνος ώστε να δούμε αν είναι εργατικός και όχι κηφηνόγονος (ο οποίος είναι μεγαλύτερος σε μέγεθος). Επίσης όταν οι μέλισσες συλλέγουν γύρη είναι ένδειξη ότι υπάρχει βασίλισσα που γεννά.