Αφεσμός

Κάθε χρόνο τέτοια εποχή έρχονται 2-3 μελισσάκια και μπαίνουν από μόνα τους μέσα σε κάτι παλιές ξεχασμένες άδειες κυψέλες. Αν το καταλάβω νωρίς τους δίνω μερικά φύλλα κηρήθρας ώστε να χτίσουν τη φωλιά τους, διαφορετικά χτίζουν όπως νομίζουν αυτά.

Το μελίσσι είναι ένας υπεροργανισμός καθώς η μέλισσα ως άτομο δεν μπορεί να επιβιώσει έξω από αυτό. Αν παρομοιάζαμε το μελίσσι με ένα φυτό θα λέγαμε ότι οι εργάτριες είναι οι ρίζες του, τα φύλλα του, ο κορμός του, η βασίλισσα είναι ο ύπερος και ο κηφήνας οι στήμονες του άνθους. Το μελίσσι δεν έχει φύλο και γι αυτό αναπαράγεται διαιρώντας τον εαυτό του · μια διαδικασία που ονομάζεται σμηνουργία και λαμβάνει χώρα την άνοιξη.

Όταν το σμήνος φτάσει σε ένα ικανοποιητικό μέγεθος, είναι δυνατόν να εγκαταλείψει την κυψέλη μαζί με την παλαιά βασίλισσα, οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας, αφήνοντας πίσω το υπόλοιπο σμήνος με βασιλικά κελιά από τα οποία θα προκύψει μια νέα βασίλισσα. Η όλη διαδικασία είναι πολύ εντυπωσιακή καθώς οι μέλισσες στροβιλίζονται στον ουρανό μέχρι να φτάσουν σε ένα σημείο όπου θα εγκατασταθούν προσωρινά. Ο τρόπος με τον οποίο αποφασίζεται η τελική εγκατάσταση έχει επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον και αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης του καθηγητή Thomas Seeley στο βιβλίο «Honeybee Democracy».

Το σμήνος που φεύγει ονομάζεται αφεσμός ή στην γλώσσα των μελισσοκόμων πρωτοπούλι. Είναι αυτό με την παλιά βασίλισσα που εγκατέλειψε την κυψέλη. Συνήθως αυτό είναι και το μεγαλύτερο. Πετάει πιο κοντά και πιο χαμηλά. Δεν είναι όμως το μόνο. Κάποιες χρονιές η τάση για σμηνουργία είναι πολύ μεγάλη και μπορεί μετά την έξοδο της νέας βασίλισσας, στο σμήνος που έμεινε πίσω στην κυψέλη, να υπάρξει και δεύτερη σμηνουργία, αυτή τη φορά με μια παρθένα βασίλισσα ή και περισσότερες. Το σμάρι αυτό αλλά και όλα τα κατοπινά που μπορεί να προκύψουν ονομάζεται μεθεσμός, ή στη γλώσσα των μελισσοκόμων δευτεροπούλι, τριτοπούλι κλπ.

Οι μεθεσμοί είναι μικρότεροι σε μέγεθος, έχουν δηλαδή λιγότερο πληθυσμό και πετούν πιο ψηλά και πιο μακριά από τους αφεσμούς. Συνήθως δεν έχουν μεγάλες πιθανότητες επιβίωσης και χάνονται λίγο πριν ή μέσα στο χειμώνα. Κάποια μελίσσια δίνουν μόνο έναν κύριο αφεσμό κάποια άλλα μπορεί να δώσουν δύο ή και παραπάνω. Γι αυτό το λόγο αρκετοί μελισσοκόμοι δημιουργούν παγίδες σύλληψης αφεσμών ώστε να προσελκύσουν κάποιο σμήνος.

Μερικά χρήσιμα πράγματα που πρέπει να γνωρίζει κανείς σχετικά με την προσέλκυση σμήνους είναι: α) το μέγεθος της φωλιάς να είναι όσο μια κυψέλη 5-8 πλαισίων. Οι ανιχνεύτριες μέλισσες ψάχνοντας μετρούν τον εσωτερικό χώρο περπατώντας την επιφάνεια και το εγκρίνουν ή το απορρίπτουν ανάλογα. β) Η είσοδος να μην ξεπερνά τα 12,5εκ και ο προσανατολισμός της να είναι νότιος, ώστε να έχει τον ήλιο μπροστά. γ) Είναι καλό το υλικό κατασκευής να είναι ξύλο και εσωτερικά να έχει επιχριστεί με πρόπολη. Βοηθάει αρκετά και το μελισσόχορτο. δ) Οι παγίδες πρέπει να είναι τοποθετημένες 2μ με 3μ από το έδαφος σχετικά κοντά στο μελισσοκομείο 100-200μ και σε σκιαζόμενη θέση.

Η δημοκρατία της κυψέλης

Όταν οι μέλισσες βρίσκονται σε διαδικασία σμηνουργίας, ετοιμάζονται δηλαδή να εγκαταλείψουν την κυψέλη μαζί με την παλαιά βασίλισσα, οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας, επιλέγουν την οριστική θέση εγκατάστασης με μια δημοκρατική διαδικασία που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Στο νέο του βιβλίο «Honeybee Democracy» ο καθηγητής νευροβιολογίας και συμπεριφοράς, Thomas Seeley, περιγράφει την περίπλοκη διαδικασία λήψης αποφάσεων που χρησιμοποιούν οι μέλισσες (Apis mellifera) όταν παίρνουν το τεράστιο ρίσκο να εγκαταλείψουν την κυψέλη τους.

Το φαινόμενο της σμηνουργίας προκαλείται από συνδυασμό ερεθισμάτων. Ένας απ’ τους σημαντικότερους παράγοντες είναι ο υπερπληθυσμός την περίοδο της άνοιξης. Τότε περίπου το 60% των εργατριών μαζί με την παλαιά βασίλισσα εγκαταλείπει την κυψέλη, αφήνοντας πίσω βασιλικά κελιά απ’ όπου θα εκκολαφθεί μια νέα, διαιρώντας ουσιαστικά το σμήνος.

Το σμήνος που εγκαταλείπει την κυψέλη εγκαθίσταται προσωρινά συνήθως σε κάποιο κλαδί δέντρου κοντά στην αρχική του κυψέλη. Οι εργάτριες συγκεντρώνονται σε σφαιρική διάταξη καλύπτοντας τη βασίλισσα τους ώστε να την προστατέψουν. Είναι μια πολύ κρίσιμη περίοδος καθώς αν η βασίλισσα για κάποιο λόγο χαθεί, το σμήνος είναι καταδικασμένο σε αφανισμό.

Τις επόμενες ημέρες, αρκετές εκατοντάδες ανιχνεύτριες αναζητούν από 10 έως 20 υποψήφιες τοποθεσίες σε κουφάλες δέντρων, κοιλότητες βράχων ή άλλα μέρη που μπορούν να προσφέρουν προστασία απ’ τις καιρικές συνθήκες. Το σμήνος ενημερώνεται για κάθε μια απ’ αυτές τις τοποθεσίες μέσω ενός χορού που εκτελούν οι ανιχνεύτριες επιστρέφοντας.

Σύμφωνα με τον Seeley, η διάρκεια εκτέλεσης του χορού υποδηλώνει πόσο καλή είναι η τοποθεσία. Οι μέλισσες διαθέτουν την έμφυτη ικανότητα να μπορούν να κρίνουν πόσο καλές είναι οι υποψήφιες περιοχές εγκατάστασης. Έπειτα άλλες ανιχνεύτριες επιθεωρούν τις περιοχές αυτές και επιστρέφοντας εκτελούν και αυτές τον χορό. 

Όταν ο αριθμός των μελισσών που επισκέπτονται μια υποψήφια περιοχή ξεπεράσει ένα κρίσιμο στάδιο, τότε αυτή η περιοχή επιλέγεται ως η οριστική θέση εγκατάστασης της νέας αποικίας. Αυτό που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον είναι ότι σύμφωνα με τον Seeley, αυτή η διαδικασία λήψης αποφάσεων των μελισσών, θυμίζει τον τρόπο που λειτουργούν οι νευρώνες στους εγκέφαλους πρωτευόντων όταν κι αυτοί καλούνται να πάρουν σημαντικές αποφάσεις.

Και στα σμήνη, όπως και στον εγκέφαλο, καμία μεμονωμένη μέλισσα ή νευρώνας δεν έχει μια γενική εικόνα της κατάστασης, αλλά πολλά ανεξάρτητα άτομα παρέχουν διαφορετικές πληροφορίες τις οποίες τελικά το σύνολο επεξεργάζεται ώστε να αποφασίσει. Παρόμοια συμπεριφορά παρουσιάζουν και τα μυρμήγκια.

Όλα αυτά μας δείχνουν ότι το μελίσσι είναι ένας υπερ-οργανισμός ευφυέστερος απ’ ό,τι τα μέλη που τον απαρτίζουν μεμονωμένα. Οι άνθρωποι έχουν να διδαχτούν πολλά απ’ τον τρόπο με τον οποίο οι μέλισσες λαμβάνουν τις αποφάσεις. Αρκεί να έχουν κι αυτοί κοινά συμφέροντα, όπως ένα σμήνος μελισσών.

πηγή: sciencedaily.com (προσαρμογή: Στράτος Σαραντουλάκης)

Βασιλικα κελια σμηνουργιας

Τυπική ανοιξιάτικη επιθεώρηση στα μελίσσια και να τα πρώτα βασιλικά κελιά σμηνουργίας! Και ακόμα δεν έχει ανοίξει το άνθος της πορτοκαλιάς, το οποίο περιμένουμε από μέρα σε μέρα. Η φετινή άνοιξη, μετά από μία πολύ κακή χρονιά, θα είναι πολύ έντονη. Ας τα πάρουμε όμως απ’ την αρχή.

P1050618Βασιλικό κελί σμηνουργίας το οποίο έχει σφραγιστεί. Συνήθως όταν σφραγίζεται το κελί η παλαιά βασίλισσα με ένα μέρος του πληθυσμού εγκαταλείπει την κυψέλη. Αν όμως ο μελισσοκόμος είναι τυχερός και δεν έχει σμηνουργήσει το μελίσσι το πλαίσιο αυτό μαζί με το κελί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία μίας παραφυάδας.

Συνήθως την άνοιξη όπου τα περισσότερα φυτά ανθίζουν, τα μελίσσια αρχίζουν να εργάζονται πυρετωδώς καθώς οι συλλέκτριες φέρνουν νέκταρ στην κυψέλη. Η βασίλισσα βλέποντας το αυτό αρχίζει να γεννά με μεγαλύτερο ρυθμό ώστε να δημιουργήσει πληθυσμό που θα εκμεταλλευτεί όσο το δυνατόν περισσότερο την νεκταροέκκριση που υπάρχει έξω. Έτσι κάποια στιγμή φτάνει η ώρα, ειδικά αν ο μελισσοκόμος δεν φροντίσει να δώσει έγκαιρα χώρο, όπου η μάνα μπλοκάρεται από τις εργάτριες που γεμίζουν τα πλαίσια με μέλι και γύρη και δεν έχει χώρο να γεννήσει. Τότε η μάνα μαζί με ένα μέρος του πληθυσμού (περίπου τα 2/3 του συνόλου) εγκαταλείπει την κυψέλη οδεύοντας προς τη δημιουργία μιας καινούργιας αποικίας. Θεωρείται εν μέρει επιβλαβής, διότι παράγεται διάσπαση της δύναμης του μελισσιού. Πριν φύγουν όμως δεν αφήνουν τον υπόλοιπο πληθυσμό στην τύχη του αλλά δημιουργούν βασιλικά κελιά, συνήθως στις άκρες των πλαισίων, ώστε να γεννηθεί νέα μάνα.

P1050423Βασιλικό κελί σμηνουργίας το οποίο δεν έχει ακόμα σφραγιστεί. Χτίζονται συνήθως στις άκρες των πλαισίων λόγω έλλειψης χώρου και σ’αυτό διαφέρουν από τα βασιλικά κελιά αντικατάστασης.

Αυτό λοιπόν αντικρίσαμε σε ορισμένα μελίσσια μας και μάλιστα πριν την κύρια ανθοφορία της πορτοκαλιάς. Για να καταλαγιάσουμε το φαινόμενο καθώς ακόμα δεν είχε φύγει κάποιο μελίσσι κόψαμε παραφυάδες παίρνοντας πλαίσια με γόνο και μέλι και δίνοντας στα μελίσσια αντ’ αυτού άδεια πλαίσια ώστε να έχουν χώρο. Οι παραφυάδες μας ήταν μεν ορφανές αλλά τα πλαίσια με γόνο τα οποία τους δώσαμε είχαν επάνω βασιλικά κελιά ώστε να έχουν την ευκαιρία να βγάλουν δικές τους βασίλισσες. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν 5 χλμ μακριά ώστε να μην επέστρεψουν στις αρχικές τους κυψέλες. Στα μητρικά μελίσσια, χαλάσαμε όλα τα βασιλικά κελιά ώστε να σταματήσουμε τη σμηνουργία. Έλεγχος έπρεπε να ξαναγίνει άλλες δύο φορές ανά 5-6 ημέρες και να χαλαστούν τυχόν νέα βασιλικά κελιά μέχρι να καταλαγιάσει τελείως το φαινόμενο. Επίπονη δουλειά καθώς το παραμικρό λάθος, πχ αν ξεφύγει έστω ένα κελί, οδηγεί σε σμηνουργία.

P1050437Οι παραφυάδες εγκαταστάθηκαν 5χλμ βορειότερα στα ακτινίδια τα οποία δίνουν γύρη.

Τέτοια εποχή και μετά από τόσο βαρύ χειμώνα, δεν έχουμε έτοιμες μάνες ώστε να δώσουμε στις παραφυάδες μας και να γλιτώσουμε χρόνο αλλά και το ρίσκο του εγχειρήματος. Έχουμε αφήσει 2 κελιά σε κάθε μελίσσι, τα καλύτερα, αλλά δεν γνωρίζουμε την ηλικία τους. Έτσι τα παρακολουθούμε συχνά ώστε να δούμε πότε θα βγει η μάνα και να χαλάσουμε το δεύτερο κελί (αν δεν το κάνει η ίδια). Στη συνέχεια θα περιμένουμε άλλες 10-15 περίπου ημέρες ώστε να βγει, να γονιμοποιηθεί και να αρχίσει να γεννάει. Αν μετά από όλο αυτό το διάστημα επιθεωρήσουμε το μελίσσι και βρούμε φρέσκο γόνο σημαίνει ότι όλα πήγαν καλά.