Σύμφωνα με μια μελέτη, μιας πολυεθνικής ομάδας επιστημόνων, με επικεφαλής την αναπληρώτρια καθηγήτρια Χημείας Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ, Dr Mélanie Roffet-Salque, οι αγροτικές κοινότητες της νεολιθικής εποχής, εκμεταλλεύονταν τα προϊόντα της μέλισσας πριν από τουλάχιστον 8.500 χρόνια.
Η ομάδα ανέλυσε χημικά συστατικά σε περισσότερα από 6.000 δείγματα προϊστορικής κεραμικής από 150 αρχαιολογικούς χώρους του Παλαιού Κόσμου. Η χαρακτηριστική χημική υπογραφή του κεριού μέλισσας εντοπίστηκε σε πολλές νεολιθικές τοποθεσίες σε όλη την Ευρώπη. Για παράδειγμα, κερί μέλισσας εντοπίστηκε σε μαγειρικά δοχεία σε έναν αρχαιολογικό χώρο στην Τουρκία, που χρονολογείται γύρω στο 6.500 π.Χ. – η παλαιότερη απόδειξη για τη χρήση προϊόντων μέλισσας από τις νεολιθικές αγροτικές κοινότητες.
Γνωρίζαμε από παλαιότερα στοιχεία για την προϊστορική τέχνη του βράχου που δείχνει κυνηγούς μελιού, αλλά και τις φαραωνικές αιγυπτιακές τοιχογραφίες που δείχνουν πρώιμες σκηνές μελισσοκομίας, ωστόσο, η στενή σχέση μεταξύ των πρώιμων αγροτών και της μέλισσας παρέμενε άγνωστη.
Αλαβάστρινο αγγείο με χαραγμένο το όνομα του Σεμερχέτ, φαραώ της πρώτης δυναστείας της Αιγύπτου, περίπου 2920 π.Χ.
«Ο πιο προφανής λόγος για την εκμετάλλευση της μέλισσας θα ήταν το μέλι, καθώς αυτό θα ήταν ένα σπάνιο γλυκαντικό για τους προϊστορικούς ανθρώπους», εξηγεί η Δρ Roffet-Salque. «Ωστόσο, το κερί μέλισσας θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί ξεχωριστά για διάφορους τελετουργικούς, καλλυντικούς και ιατρικούς σκοπούς, για παράδειγμα, για την αδιαβροχοποίηση πορωδών κεραμικών αγγείων».
Η έλλειψη στοιχείων για τη χρήση κεριού μελισσών σε νεολιθικές τοποθεσίες πάνω από τον 57ο παράλληλο υποδηλώνει ένα οικολογικό όριο στη φυσική εξάπλωση των μελισσών εκείνη την εποχή. «Η μελέτη μας είναι η πρώτη που παρέχει αδιαμφισβήτητα στοιχεία, βασισμένα αποκλειστικά σε ένα χημικό αποτύπωμα, για την παλαιοοικολογική κατανομή ενός οικονομικά και πολιτισμικά σημαντικού είδους» συνεχίζει η Δρ Roffet-Salque.
«Δείχνει ευρεία εκμετάλλευση της μέλισσας από τους πρώτους αγρότες και ωθεί τη χρονολογία της σχέσης ανθρώπου-μελισσών σε πολύ παλαιότερες ημερομηνίες».
Στην Νέα Αγγλία, του δέκατου ένατου αιώνα, υπήρχε η παράδοση να ψιθυρίζουν στις μέλισσες έπειτα από την απώλεια κάποιου αγαπημένου τους προσώπου. Αυτό το περίεργο έθιμο ήταν αρκετά συνηθισμένο την εποχή εκείνη, ενώ συνεχίζεται μέχρι και στις μέρες μας, αλλά με διαφορετική μορφή. Η πιο διαδεδομένη και χαρακτηριστική απεικόνιση αυτής της παράδοσης συναντάται σε ένα ποίημα του 1858, του Τζον Γκρέινλαφ Ουιτιρ, με τίτλο “Telling the Bees”.
The Bee Friend. Πίνακας του Χανς Τομά (1863)
Ένας ανώνυμος ομιλητής επιστρέφει στο σπίτι της αγαπημένης του μετά από απουσία ενός έτους. Περιγράφει την προηγούμενη επίσκεψή του εκεί με ιδιαίτερη λεπτομέρεια, πριν παρατηρήσει ότι τίποτα δεν άλλαξε. Η προσοχή του ομιλητή στρέφεται στα μελίσσια της οικογένειας, εξαιτίας των κινήσεων ενός μικρού κοριτσιού που τραγουδάει μια θλιβερή μελωδία καθώς σκεπάζει με ένα μαύρο ύφασμα τις κυψέλες.
Είναι φανερό από τις πράξεις της κοπέλας ότι κάτι κακό έχει συμβεί εδώ. Το σπίτι είναι βυθισμένο στο πένθος. Μια συνειδητοποίηση που μας μεταφέρει μια χειμωνιάτικη ψύχρα, μέσω του ομιλητή, ο οποίος πλέον αρχίζει να ακούει με προσοχή τη μελωδία του κοριτσιού. Αυτή σιγοτραγουδάει στις μέλισσες για κάποιον που ξεκίνησε για ένα ταξίδι που όλοι κάποτε θα κάνουμε. Η πρώτη του σκέψη είναι ότι ο αγαπημένος του παππούς έχει πεθάνει. Οι σκέψεις του διακόπτονται στη συνέχεια από τον γαύγισμα ενός σκύλου.
Λεπτομέρεια από τον πίνακα του Τσάρλς Νάπιερ Χέμυ The Widow (1895).
Αυτός γυρίζει το κεφάλι και κοιτάει. Εκεί, στην πόρτα, στέκεται ένας ηλικιωμένος, ο οποίος δείχνει αρκετά ζωντανός. Η κοπέλα συνεχίζει να τραγουδάει στις μέλισσες και τώρα μπορεί να καταλάβει τι τους λέει. «Μείνετεσπίτι, όμορφες μέλισσες, μην πετάξετε έξω. Η κυρία Μαίρη είναι νεκρή, πάει.» Μ’ αυτή τη φράση τελειώνει το ποίημα, προβάλλοντας τη σημασία των μελισσών σε ένα τελετουργικό που μεταφέρει ανθρώπινη θλίψη.
Ο ίδιος ο Γκρέινλαφ μπόρεσε να εντοπίσει αυτή την παράδοση, μέσα από τη λαογραφία της αγροτικής Νέας Αγγλίας. Όταν δημοσίευσε το ποίημα του σε μια εφημερίδα του 1858, περιέλαβε μια εισαγωγή όπου σημειώνει ότι αυτό το τελετουργικό ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα έχει αρχίσει να εξασθενεί. Σε μια επιστολή του, το ίδιο έτος, προς την συνάδελφό του ποιήτρια και συγγραφέα, Ρόουζ Τέρι Κουκ, εκφράζει την επιθυμία να διατηρηθεί το συγκεκριμένο λαϊκό τελετουργικό.
Η έμφαση που δίνει ο Γκρέινλαφ σε αυτή την έννοια της μετάδοσης σημαντικών πληροφοριών στις μέλισσες,υποδηλώνει ότι υπάρχει μια ξεχωριστή σχέση μεταξύ των μελισσών και των ανθρώπων, που είναι σημαντικό να διατηρηθεί. Οι μέλισσες δεν ενημερώνονταν μόνο για τους θανάτους μελών της οικογένειας, αλλά για όλα τα σημαντικά γεγονότα στη ζωή των κατόχων τους, όπως μακρινά ταξίδια, γεννήσεις και γάμους.
Γκραβούρα του 1856 του Ζυλ Γκέιλντρο σχετικά με το έθιμο.
Αυτό το έθιμο ίσως οφείλει την προέλευσή του στην Κελτική μυθολογία, όπου η παρουσία μέλισσας μετά από κάποιον θάνατο, σήμαινε ότι η ψυχή αποχωρίζεται από το σώμα. Η τελετουργία αυτή άκμασε κατά τον 18ο και 19ο αιώνα στις ΗΠΑ αλλά και την Δυτική Ευρώπη. Όταν κάποιο μέλος της οικογένειας πέθαινε, σκέπαζαν κάθε κυψέλη με ένα μαύρο ύφασμα έτσι ώστε οι μέλισσες να μοιράζονται το πένθος. Ήταν απαραίτητο η θλιβερή είδηση να μεταδοθεί σε κάθε μία κυψέλη ξεχωριστά, χτυπώντας μια φορά και έπειτα ψιθυρίζοντας τα θλιβερά μαντάτα.
Ο Τσαρλς Φιτζέραλντ, Βρετανός μελισσοκόμος και πρύτανης, στο βιβλίο “A Book about Bees” που έγραψε το 1886, αναφέρει ότι αυτό το μήνυμα πρέπει να παραδοθεί στις κυψέλες τα μεσάνυχτα. Σε άλλες περιοχές, όπως στη Νέα Αγγλίααπλώς σκέπαζαν με μαύρο ύφασμα τις κυψέλες και στη συνέχεια τραγουδούσαν τα νέα για τον νεκρό. Σε άλλες περιοχές πάλι μετέφεραν τις πληροφορίες ψιθυριστά.
Η Τάμι Χορν μια συγγραφέας μελετητής και μελισσοκόμος γράφει στο βιβλίο της “Bees in America” του 2005, ότι στο Νιου Χάμσαϊρ, οι ειδήσεις των θανάτων δεν έπρεπε απλώς να τραγουδιούνται αλλά έπρεπε οι στίχοι να έχουν και ομοιοκαταληξία. Μάλιστα έχει και ένα παράδειγμα που διασώζεται: «Bees, bees, awake! / Your master is dead, / And another you must take.» Αν οι μέλισσες βούιζαν μετά απ’ αυτό, θεωρούνταν καλός οιωνός. Η Χορν αναφέρει άλλο ένα τελετουργικό που συνδέεται με τον θάνατο, σύμφωνα με το οποίο ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας έπρεπε να μετατοπίσει όλες τις κυψέλες λίγο προς τα δεξιά, ώστε να σημάνει ότι μια μεγάλη αλλαγή έχει συμβεί.
Οι συνέπειες αν δεν το έλεγαν στις μέλισσες μπορούσαν να είναι τρομερές. Μια άλλη βικτοριανή βιολόγος, η Μάργκαρετ Ουόρνερ Μόρλεϊ, στο βιβλίο της “The Honey-Makers” του 1899, αναφέρει μια υπόθεση στο Νόρφολκ όπου ένας άνδρας αγόρασε μια κυψέλη μελισσών σε δημοπρασία.Όταν ο άνδρας επέστρεψε στο σπίτι μαζί τους, οι μέλισσες αρρώστησαν. Έτσι έγινε αντιληπτό στον νέο ιδιοκτήτη τους ότι δεν είχαν σωστά τεθεί σε πένθος μετά το θάνατο του πρώην ιδιοκτήτη τους. Εκείνος τότε αποφάσισε να σκεπάσει την κυψέλη με μαύρο πανί, και σύντομα οι μέλισσες ανέκτησαν την υγεία τους. Υπάρχουν επίσης ιστορίες ολόκληρων αποικιών μελισσών που πέθαναν επειδή η οικογένεια δεν τους ανακοίνωσε έναν θάνατο.
Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα και μέχρι τον εικοστό, υπήρχαν αναφορές αγροτών που πίστευαν σθεναρά σε αυτή την παράδοση. Το 1956 το Associated Press ανέφερε ένα περίεργο περιστατικό στην κηδεία του Τζον Ζέπκα, ενός μελισσοκόμου από τους λόφους του Μπέρκσαϊρ. Καθώς η νεκροφόρα έφτασε στο νεκροταφείο, ο κόσμος παρατήρησε ότι σμήνη μελισσών κάθονταν πάνω στα στεφάνια με τα λουλούδια, χωρίς να ενοχλούν τους παρευρισκόμενους. Οι μέλισσες απλώς παρέμεναν ακίνητες. Αυτή η περίεργη περίπτωση φάνηκε να επιβεβαιώνει την ανάγκη να μεταδοθεί η πληροφορία στις μέλισσες ενισχύοντας περαιτέρω την πεποίθηση ότι υπάρχει μια συμπάθεια μεταξύ των μελισσών και των ανθρώπων.
Σύμφωνα με την λαογράφο Πάμελα Μακ Άρθουρ Κόουλ, αυτά τα τελετουργικά θεωρούνταν αναχρονιστικά, ήδη από το 1894, όπως για παράδειγμα το να αγγίξεις τον νεκρό πριν την ταφή γιατί θα εμφανιστεί στο όνειρό σου. Η Κόουλ παρατηρεί ότι από το 1842 μόνο λίγα άτομα τηρούσαν αυτήν την παράδοση. Δεκαέξι χρόνια πριν το ποίημα του Γκρέινλαφ.
Πέρα απ’ τους θανάτους όμως οι μέλισσες συμμετείχαν και σε άλλα γεγονότα. Σύμφωνα με την Μόρλεϊ, στη Βρετάνη υπήρχε η παράδοση στους γάμους να διακοσμούνται οι κυψέλες με κόκκινο ύφασμα, ενώ στη Βεστφαλίαοι νεόνυμφοι έπρεπε να συστηθούν στις μέλισσες, αν ήθελαν να έχουν έναν ευτυχισμένο γάμο.
Η Σύλβια Πλαθ, η οποία έγραψε το “Bee poems“, είχε άμεση σχέση με τη μελισσοκομία καθώς ο πατέρας της ήταν γνωστός εντομολόγος με εξειδίκευση στις μέλισσες. Λίγο πριντην αυτοκτονία της, η Πλαθ άρχισε να διατηρεί η ίδια μέλισσες. Στο “The Arrival of the Bee Box” (1962), παρομοιάζει την ξύλινη κυψέλη με ένα μικρό φέρετρο και την σήτα της μάσκας του μελισσοκόμου με την πλερέζα, υπονοώντας τις σαφείς συνδέσεις μεταξύ μελισσοκομίας, θανάτου και πένθους.
Πίνακας του Justin Fitzpatrick με τίτλο The Arrival of the Bee Box, αφιερωμένος στην Σύλβια Πλαθ. 2008
Σήμερα, με την κρίση των μελισσών να φτάνει σε ανησυχητικά ύψη, φαίνεται ότι έχουμε αναβιώσει μια αντίστοιχα νοσηρή οικειότητα με τις μέλισσες.Μέσα στο 2018, Γάλλοι μελισσοκόμοι πραγματοποίησαν συμβολική κηδεία στις μέλισσες, διαμαρτυρόμενοι με αυτόν τον τρόπο για την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων που ευθύνεται για τον θάνατο των μελισσών. Και ενώ αρκετοί από το 19ου αιώνα θεωρούσαν ότι αυτό το απαρχαιωμένο έθιμο θα χάνονταν, η κίνηση των Γάλλων που διαμαρτύρονται με κυψέλες σε σχήμα φέρετρου βεβαιώνει την κληρονομιά του, δίνοντας του άλλες πτυχές.
Η αναπαράσταση της διαδικασίας του Telling the Bees από ένα φιλμ του 1926:
Δεδομένου ότι οι μέλισσες επικονιάζουν 70 από τις 100 καλλιέργειες, που τροφοδοτούν το 90% του πλανήτη και όσο το μέλλον τους παραμένει αβέβαιο,αυτή ηκηδεία χρησιμεύει ως ισχυρή υπενθύμιση ότι η μοίρα μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτή των μελισσών. Αν ήρθε η ώρα γι αυτές να κάνουν το “ταξίδι που όλοι κάποτε θα κάνουμε” τότε ίσως πρέπει να αναλογιστούμε αν και για εμάς έφτασε το πλήρωμα του χρόνου.
Οι άνθρωποι πάντα παρατηρούσαν την ειδική σχέση μεταξύ των μελισσών και του ήλιου. Ακολουθούν πέντε κοσμικές συνδέσεις μεταξύ των μελισσών και του σύμπαντος:
Λεπτομέρεια από ναό του Καρνάκ, Λούξορ, Αίγυπτος.
1. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν πως οι μέλισσες ήταν τα δάκρυα του Θεού Ρα.
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν παρατηρητές των άστρων. Το σύμπαν έπαιζε ένα βαθύ και κεντρικό ρόλο στην καθημερινή τους κουλτούρα και πνευματική τους ζωή. Ακόμη και ο απλός, καθημερινός ρυθμός του ήλιου να ανατέλλει και να δύει ήταν ένα θαυμαστό γεγονός και είχε βαθιά σημασία για την κατανόηση της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης. Ο Ρα ήταν ο θεός Ήλιος και σχετιζόταν με τη δημιουργία όλης της ζωής. Ο Ρα κυριαρχούσε στον ουρανό, τη Γη και τον κάτω κόσμο. Στην αιγυπτιακή μυθολογία πίστευαν πως όταν ο Ρα έκλαιγε, τα δάκρυα του μεταμορφωνόταν σε μέλισσες. Αυτή η μεταμόρφωση ήταν πολύ σημαντική και οι μέλισσες είχαν δεθεί σε μεγάλο βαθμό με την αρχαία θρησκευτική τους παράδοση, τον πολιτισμό, το φαγητό, την ιατρική και την τέχνη.
2. Ο χορός του ήλιου: οι μέλισσες λικνίζονται όταν μιλούν για τα λουλούδια
Οι μέλισσες επικοινωνούν τις τοποθεσίες με το φαγητό (λουλούδια), νερό και τις πιθανές φωλιές, χορεύοντας. Οι ευρωπαϊκές μέλισσες (Apis mellifera) επιλέγουν ένα σημείο σε ένα κάθετο τμήμα της κυψέλης, κουνάνε τις κοιλιές τους με χαριτωμένη ένταση και διαγράφουν ένα νοητό οχτάρι. Για να το θέσουμε απλά, το μέρος με την τροφή εξαρτάται από το πόσο κάθετος είναι ο κεντρικός άξονας του χορού (και αυτό επειδή ο Ήλιος αναφέρεται πάντα σε κατακόρυφη θέση ή στις 90°). Για παράδειγμα ένας χορός που γίνεται τελείως ευθεία πάνω και κάτω (στις 90°) υποδεικνύει πως η πηγή της τροφής είναι στην κατεύθυνση του ήλιου. Ένας χορός στις 45° αριστερά προς τα πάνω υποδηλώνει μια κατεύθυνση 45° στα αριστερά του ήλιου. Το μάκρος του χορού (ο αριθμός των επαναλήψεων των οχταριών) υποδεικνύει την απόσταση από το σημείο –όσο μεγαλύτερος ο χορός, τόσο μεγαλύτερη και η απόσταση. Σήμερα αυτή η συμπεριφορά αναφέρεται σαν ο χορός των λικνισμάτων, αλλά έχω ακούσει κάποιους παλιούς μελισσοκόμους να τον αναφέρουν με το κοσμικό του παρατσούκλι: ο χορός του ήλιου.
Photo by Sally Wilson
3. Οι μέλισσες εντοπίζουν τα ηλεκτρικά πεδία των λουλουδιών
Ο ήλιος φορτίζει τα πάντα. Στην κυριολεξία. Ένα μεγάλο μέρος της ενέργειας που παράγεται με τη φωτοσύνθεση, κατευθύνεται στην παραγωγή όμορφων, πολύχρωμων λουλουδιών σχεδιασμένα να προσελκύουν επικονιαστές και αρωματικών χυμών (νέκταρ) που έχουν τον ίδιο σκοπό. Και παρόλο που τα ανθρώπινα μάτια δεν μπορούν να το εντοπίσουν, κάθε λουλούδι κατευθύνει ενέργεια σε ένα ηλεκτρικό πεδίο που οι μέλισσες ανιχνεύουν ή “βλέπουν”. Συνήθως τα λουλούδια έχουν αρνητικό ηλεκτρικό φορτίο και οι μέλισσες θετικό. Αυτό σημαίνει, ότι το αρνητικό φορτίο της γύρης, για παράδειγμα, έλκεται από το θετικό φορτίο της μέλισσας, και κυριολεκτικά θα πηδήξει πάνω στη μέλισσα μόλις αυτή πλησιάσει. Σημαίνει ακόμη, πως όταν η μέλισσα επισκέπτεται ένα λουλούδι, το ηλεκτρικό φορτίο του λουλουδιού προσωρινά μεταβάλλεται. Κάποιες μέλισσες αισθάνονται την αλλαγή αυτή στην τάση και καταλαβαίνουν, χωρίς να πλησιάσουν, πως το λουλούδι έχει πρόσφατα λεηλατηθεί και δεν αξίζει να το επισκεφτούν τώρα. Αυτός είναι ένας αποτελεσματικός και εκλεπτυσμένος διακανονισμός μεταξύ των μελισσών και των φυτών.
Αριστερά η σπειροειδής κατανομή του γόνου της Αυστραλιανής μέλισσας Tetragonula carbonaria, δεξιά καλλιτεχνική απεικόνιση του γαλαξία μας.
4. Το σχήμα της φωλιάς της αυστραλιανής μέλισσας Sugarbag είναι ίδιο με την γαλαξιακή σπείρα
Οι μέλισσες Sugarbag, Tetragonula carbonaria, είναι αυτόχθονες στο ΒΑ Κουίνσλαντ και στις θερμότερες περιοχές της ανατολικής Νέας Νότιας Ουαλίας. Είναι άκεντρες, μικρότερες από τις ευρωπαϊκές, και παράγουν πολύ, πολύ λιγότερο (αλλά πολύτιμο) μέλι . Η γεωμετρία της φωλιάς τους, πέρα από κάτι όμορφο να αντικρίσει κάποιος, αναδεικνύει όλων των ειδών τις συνδέσεις μεταξύ κάτι τόσο ταπεινού όπως ένα μικρό έντομο στην Αυστραλία και της απεραντότητας του κόσμου. Το γιγαντιαίο ηλιακό μας σύστημα -ο Ήλιος και οι οχτώ πλανήτες- είναι μόνο ένα σύστημα σε έναν αχανή γαλαξία. Κι όμως οι κανόνες που αφορούν τη διάταξη της ύλης στο χώρο -είτε είναι για μια μικρή κυψέλη σε μια αυλή στο Μπρισμπέϊν, είτε για πολύπλοκες διατάξεις των ηλιακών συστημάτων- παρουσιάζουν την ίδια οργανωτική δομή. Σε αυτή την περίπτωση, και η φωλιά και ο γαλαξίας είναι και οι δυο διατεταγμένοι σε σπείρα. Η γεωμετρία αυτής της φωλιάς είναι αρκετά κοσμική –συχνά αναφέρεται ως χρυσή τομή, μια γεωμετρία με ευχάριστες, αρμονικές αναλογίες. Το μυαλό μας αυτό το ερμηνεύει σαν Ομορφιά. Και αυτή η ομορφιά είναι παντού.
Photo by Sally Wilson
5. Το Μυστικιστικό Δόγμα του Μελιού
Κλείνοντας, ταξιδεύουμε στην Ινδική υποήπειρο και στον ινδουισμό. Μερικά είδη μελισσών είναι ενδημικά της περιοχής, συμπεριλαμβανομένων της ασιατικής μέλισσας (A. cerana), της μέλισσας γίγαντα (A. dorsata) και της μέλισσας νάνα (A. florea). Το μέλι αυτών των μελισσών έχει πλούσια ιστορία από την εποχή των κυνηγών αλλά και αργότερα στις προσπάθειες εκτροφής από ανθρώπινες κοινότητες και είναι γνώριμη η εικόνα μιας ανοιχτής μελισσοφωλιάς κάτω από δέντρα, προεξοχές βράχων ακόμη και σε αστικά κτίρια. Δεν μας εκπλήσσει λοιπόν που η πολύπλοκη τάξη αυτών των συλλογικών και αρμονικών φωλιών και ο γλυκός θησαυρός που παράγουν – το μέλι – τράβηξε την προσοχή των πνευματικών γκουρού.
Στο βιβλίο Οι Βασικές Ουπανισάντ του Swami Nikhilananda (1963), εξηγείται η έννοια που είναι γνωστή ως το Μυστικό Δόγμα του Μελιού. Για να το θέσουμε απλά, σε αυτό το ιερό κείμενο το μέλι χρησιμοποιείται ως μεταφορά για τη συνδεσιμότητα της ζωής στη Γη και στο σύμπαν. Το μέλι περιγράφεται σαν το απολαυστικό αποτέλεσμα της δημιουργίας μέσα σε μια αποικία μελισσών –μια κυψέλη αποτελείται από δεκάδες χιλιάδες μελισσών και, παρομοίως, η σύνθεση της γης φανερώνει μια ποικιλομορφία πλασμάτων. Το μέλι χρησιμοποιείται μεταφορικά: οι ζωντανοί οργανισμοί είναι το μέλι (το ʻαποτέλεσμαʼ ή η ʻσυνέπειαʼ) αυτής της γης, αυτού του σύμπαντος.
Αλλά ίσως οι ίδιοι το εξηγούν καλύτερα:
«Αυτή η γη είναι το μέλι για όλα τα πλάσματα και όλα τα πλάσματα είναι το μέλι για αυτή τη γη».
«Αυτός ο ήλιος είναι το μέλι για όλα τα πλάσματα και όλα τα πλάσματα είναι το μέλι για αυτόν τον ήλιο».
Οι μέλισσες στη μεσαιωνική Ευρώπη έχαιραν μεγάλης εκτίμησης κυρίως λόγω του μελιού τους και του κεριού τους. Χρησιμοποιούσαν το μέλι σαν γλυκαντική ουσία, σαν φάρμακο αλλά και σαν το κύριο συστατικό για το υδρόμελι –ένα ήπιο αλκοολούχο ποτό που το καταναλώνανε για τις θρεπτικές και επανορθωτικές του ιδιότητες. Το μελισσοκέρι παρείχε την καθαρότερης καύσης πηγή φωτός εκείνη την περίοδο η οποία ήταν πολύ απαραίτητη για τους σκοτεινούς κλειστούς χώρους. Ήταν άγραφος κανόνας τότε να διατηρούν μελίσσια σε μοναστήρια και αρχοντικά, όπου τα φρόντιζαν με ιδιαίτερο σεβασμό και τα θεωρούσαν μέρος της οικογένειας ή της κοινότητας.
Πίστευαν πως οι μέλισσες είχαν μια ιδιαίτερη νοημοσύνη σχετικά με τα μυστήρια του σύμπαντος. Για το λόγο αυτό, παρατηρούσαν τη συμπεριφορά τους από πολύ κοντά. Ένα σμήνος μελισσών ήταν αφορμή για προσοχή: αν συγκεντρώνονταν γύρω από ένα ξερό κλαδί κάποιος άνθρωπος θα πέθαινε. Αν πετούσαν μέσα στο σπίτι, ένας ξένος θα καλούσε σύντομα. Αν έμεναν πάνω στη στέγη ενός σπιτιού αυτό σήμαινε καλοτυχία. Η αμοιβαία σχέση μεταξύ των ανθρώπων και των μελισσών ήταν τόσο σημαντική που έπαιρναν τις δραστηριότητες των μελισσών πολύ στα σοβαρά. Με τη σειρά τους, εάν υπήρχε διαμάχη μέσα στην ανθρώπινη κοινότητα, οι μέλισσες θα σταματούσαν να παράγουν μέλι, θα πέθαιναν ή θα έφευγαν.
Για το λόγο αυτό, το «διάβασμα» των μελισσών έγινε μια παράδοση που παρακολουθήθηκε στενά. Οι μέλισσες ήταν ενημερωμένες για τα σημαντικά γεγονότα στη ζωή των κατόχων τους, όπως μακρινά ταξίδια, γεννήσεις, γάμοι και θάνατοι. Αν οι μέλισσες μετά την πληροφόρηση ενός θανάτου δεν έπεφταν σε πένθος, υπήρχε η πεποίθηση πως δεν θα ευδοκιμούσαν ή πως θα εγκατέλειπαν τις κυψέλες τους.
Το να βάλουν τις μέλισσες σε πένθος, με τον σωστό τρόπο, συχνά περιλάμβανε να σκεπάσουν τις κυψέλες με μαύρο κρεπ ύφασμα και να αφήσουν ένα κομμάτι από το ψωμί της κηδείας κοντά, ενώ παράλληλα τραγουδούσαν απαλά στις μέλισσες εξιστορώντας τους τι είχε συμβεί. Αυτά τα λυπητερά στιχάκια μεταφέρθηκαν από την Αγγλία στη Γερμανία και τελικά έφτασαν μέχρι τη Βόρεια Αμερική με την εποίκηση των Ηνωμένων Πολιτειών.
Εξαιτίας αυτής της ζεστής και ιερής σχέσης μεταξύ των μελισσών και των κατόχων τους, θεωρείτο κακοτυχία να γίνει ανταλλαγή χρημάτων όταν έπαιρναν ένα μελίσσι. Αντίθετα, είτε το έκαναν ανταλλαγή είτε το δώριζαν. Αυτή η φιλοσοφία έχει μεταφερθεί και στο σήμερα αναφορικά με το θέμα της βιώσιμης εκμετάλλευσης των μελισσών, η οποία εξαρτάται από την προσφορά των μελισσών και όχι με τη ζήτηση των προϊόντων της.
Ήταν το 401 π.χ. όταν ο Ξενοφώντας και οι δέκα χιλιάδες Έλληνες μισθοφόροι, ύστερα από την ήττα του Κύρου του Νεώτερου από τον αδελφό του Αρταξέρξη ΙΙ στα Κούναξα (κοντά στη σημερινή Βαγδάτη) και μετά από μακρά πεζοπορία προς την Ελλάδα μέσω της Μεσοποταμίας, της Αρμενίας και της Μικράς Ασίας, έφτασαν επιτέλους στα παράλια του Εύξεινου Πόντου.
Τα όρη Kaçkar στην Τουρκία κοντά στα σύνορα με την Γεωργία είναι ένας παράδεισος αγριολούλουδων όπου τα ροδόδεντρα ευδοκιμούν ιδιαίτερα.
Στρατοπέδευσαν στην περιοχή της Κολχίδας και κατά μήκος της ακτής. Η γη ήταν ασφαλής, εύφορη και καλά αρδεύσιμη. Έμοιαζε ιδανική για την ξεκούραση των πολεμιστών μετά από τις κακουχίες μιας πολύμηνης πορείας σε εχθρικά εδάφη. “Δεν υπήρχε τίποτα το εξαιρετικό σε αυτό το μέρος, εκτός από έναν απίθανο αριθμό από σμήνη μελισσών” έγραψε ο Ξενοφώντας στα απομνημονεύματα του. Σύντομα ανακάλυψαν τις κυψέλες και, βέβαια, το μέλι.
Ωστόσο, αφού απόλαυσαν το μέλι, “υπέκυψαν σε μια παράξενη ασθένεια”: Άρχισαν να φέρονται σαν τρελοί και σύντομα άρχισαν να παραπαίουν και να καταρρέουν κατά χιλιάδες. Την επόμενη μέρα άρχισαν να ανακτούν τις αισθήσεις τους, αλλά ήταν ανήμποροι να σταθούν όρθιοι για τρεις η τέσσερις μέρες ακόμη. Ο Ξενοφώντας ανέφερε ότι οι στρατιώτες είχαν σωριαστεί στο έδαφος σαν θύματα εξευτελιστικής ήττας και η περίπτωση ενέδρας, όσο ήταν αναίσθητοι, τον ανησυχούσε πολύ. Έτσι πριν ακόμα συνέλθουν εντελώς, έφυγαν από την περιοχή και συνέχισαν την πορεία τους δυτικά.
Rhododendron Ponticum από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Οι τοπικοί πληθυσμοί των μελισσών έχουν προσαρμοστεί στην τοξίνη του. Είναι το είδος του ροδόδεντρου που σχετίζεται με τα ιστορικά γεγονότα που αναφέρει ο Ξενοφώντας.
Χωρίς να το ξέρουν, έπεσαν θύματα του μελιού. Το μέλι αυτό είναι φυσικά τοξικό γιατί παράγεται από μέλισσες οι οποίες συλλέγουν νέκταρ από τα άνθη ενός συγκεκριμένου είδους ροδόδεντρου (Rhododendron Ponticum) που φυτρώνει στην περιοχή. Οι τοξίνες του φυτού, που ονομάζονται γκρεϊγιανοτοξίνες (grayanotoxins), δεν έχουν επιπτώσεις στις μέλισσες που έχουν προσαρμοστεί σε αυτές. Το μέλι που παράγεται, σε μικρές δόσεις, δρα σαν τονωτικό ή ελαφρύ ναρκωτικό. Σε μεγαλύτερες ποσότητες προκαλεί χαμηλή αρτηριακή πίεση, βραδεία καρδιακή συχνότητα, εμετό, ζάλη και λιποθυμία.
Στα αρχαία κείμενα αναφέρεται ως “μέλι μαινόμενον”. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναρωτιόταν πως η γλυκύτερη, καλύτερη και πιο τονωτική για την υγεία τροφή, μπορούσε να είναι τόσο απρόβλεπτα θανατηφόρα.
Το 946, οι Ρώσοι, εχθροί της Όλγας του Κιέβου, δέχτηκαν από τους συμμάχους της, τόνους υδρόμελι. Πέντε χιλιάδες Ρώσοι σφαγιάστηκαν καθώς ήταν σωριασμένοι σε κατάσταση καταπληξίας.
Το 1489, στην ίδια περιοχή, ο ρωσικός στρατός κατέσφαξε περίπου δέκα χιλιάδες Τατάρους στρατιώτες οι οποίοι είχαν καταναλώσει μεγάλες ποσότητες υδρόμελι που επίτηδες είχαν αφήσει οι Ρώσοι στο δήθεν εγκαταλελειμμένο στρατόπεδο τους.
Το 1970 ένας φοιτητής ανθρωπολογίας, παραλίγο να πεθάνει από κατανάλωση μικρής ποσότητας τέτοιου μελιού στο Νεπάλ, όπου φύονται μεγάλα δάση από ροδόδεντρα. Οι ντόπιοι εξήγησαν στον φοιτητή πως να ξεχωρίζει το τοξικό από το καθαρό μέλι: Ρίχνοντας λίγο μέλι στην παλάμη, μια αίσθηση τσιμπήματος υποδηλώνει την τοξικότητα. Επειδή όμως ο φοιτητής έβλεπε τους ντόπιους να το μαζεύουν και θεωρώντας ότι είναι παραισθησιογόνο ναρκωτικό, βρήκε μια κυψέλη στο δάσος με τοξικό μέλι και έφαγε περίπου τριάντα γραμμάρια. Η “μαστούρα” ξεκίνησε ευχάριστα αλλά σύντομα εξελίχθηκε σε ίλιγγο, σφοδρό εμετό και διάρροια. Σε κατάσταση παραληρήματος κατάφερε να φτάσει στο χωριό, τη στιγμή που η μυϊκή παράλυση προκαλούσε την κατάρρευσή του. Οι χωρικοί τον περιποιήθηκαν σώζοντας του τη ζωή. Αργότερα έμαθε ότι έδιναν μικρές δόσεις αυτού του μελιού στα ζώα τους σαν ανοιξιάτικο τονωτικό. Η δόση που κατανάλωσε, ήταν αρκετή για να σκοτώσει έναν μεγάλο σκύλο!
Σήμερα το μέλι του Ροδόδεντρου πωλείται σε ιδιαίτερα υψηλές τιμές που κυμαίνονται από 80$ έως 200$ τα 250γρ, έχει πλούσια κρεμώδη γεύση και ένα ελαφρώς πικρό άρωμα. Προκαλεί ήπιο μούδιασμα, ζάλη και μια αίσθηση μέθης.
Σήμερα στην βόρεια Τουρκία και στον Καύκασο το μέλι αυτό ονομάζεται “deli bal”. Μια κουταλιά σε ένα ποτήρι γάλα αποτελεί παραδοσιακό τονωτικό, ενώ μια μικρή δόση σε αλκοολούχα ποτά δίνει περισσότερο νεύρο. Τον δέκατο όγδοο αιώνα, αποτελούσε σημαντικό εξαγωγικό προϊόν της Κριμαίας και τόνοι από αυτό μεταφέρονταν στην Ευρώπη για να προστεθεί σε ποτά που πωλούνταν στις ταβέρνες. Ήταν γνωστό στην Ευρώπη ως “miel fou” (τρελό μέλι).
Περιστατικά δηλητηρίασης από το μέλι αυτό σημειώνονται στην Τουρκία, όπου χρησιμοποιείται και ως διεγερτικό. Λίγα αναφέρονται και στην Ευρώπη, κατά τα οποία άνδρες τουρκικής καταγωγής καταλήγουν στην εντατική με δηλητηρίαση.
Νέα επιστημονική μελέτη, στην οποία συμμετέχει και ο καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Κωνσταντίνος Κωτσάκης, τοποθετεί την εφεύρεση της μελισσοκομίας 8.500 έως 9.000 χρόνια πριν από την εποχή μας.
Μέχρι σήμερα κατείχαμε στοιχεία μόνο προϊστορικές βραχογραφίες στην υποσαχάρια Αφρική που απεικονίζουν κυνήγι μελισσών και από αιγυπτιακές τοιχογραφίες της εποχής των Φαραώ που αναπαριστούν σκηνές μελισσοκομίας. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι πρώτοι αγρότες ήσαν και μελισσοκόμοι όπως ακριβώς εξημέρωσαν και τα διάφορα οικόσιτα ζώα, συντροφιάς και κτηνοτροφίας. Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή Ρίτσαρντ Έβερσεντ της Σχολής Χημείας του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ, ανακάλυψαν και εξέτασαν χημικά ίχνη από κερί μελισσών σε τουλάχιστον 6.400 κεραμικά σκεύη των πρώτων γεωργών, σε πάνω από 150 νεολιθικές αρχαιολογικές τοποθεσίες σχεδόν όλης της Ευρώπης (μεταξύ των οποίων στην Ελλάδα), της Βόρειας Αφρικής (Αλγερία) και της Εγγύς Ανατολής, οι οποίες χρονολογούνται προ 4.000 έως σχεδόν 9.000 ετών.
Το αρχαιότερο μέχρι σήμερα διακριτό χημικό «αποτύπωμα» κεριού μελισσών ανακαλύφθηκε στην τοποθεσία Τσαταλχογιούκ της ανατολικής Τουρκίας, πριν από περίπου 7.000 χρόνια. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι η μελισσοκομία είχε ήδη παρελθόν πίσω της, ήταν συνεπώς ακόμη παλαιότερη. Η ερευνήτρια γεωχημικός δρ. Μελανί Ρόφετ-Σαλκ δήλωσε ότι «ο προφανέστερος λόγος για την εκμετάλλευση των μελισσών θα ήταν για το μέλι τους, το οποίο θα αποτελούσε ένα σπάνιο γλυκαντικό στο φαγητό για τους προϊστορικούς ανθρώπους. Όμως το κερί της μέλισσας μπορεί επίσης να χρησιμοποιείτο και για άλλους σκοπούς, όπως πρακτικούς, τελετουργικούς, διακοσμητικούς, ιατρικούς και τεχνικούς όπως για τη στεγάνωση κεραμικών αγγείων».
Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν έχουν ανακαλυφθεί ενδείξεις μελισσοκομίας πάνω από τον 57ο παράλληλο της Γης, δηλαδή στη Σκωτία ή στη Σκανδιναβία, γεγονός που δείχνει ότι υπήρχε ένα βόρειο οικολογικό «σύνορο» για τους αγρότες-μελισσοκόμους, καθώς οι μέλισσες μάλλον δεν άντεχαν τις κλιματολογικές συνθήκες βορειότερα της Δανίας. Γενετικές έρευνες δείχνουν ότι η μέλισσα εμφανίσθηκε στην Ασία πριν από περίπου 300.000 χρόνια και γρήγορα εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και στην Αφρική. Υπενθυμίζεται ότι σήμερα οι μέλισσες αντιμετωπίζουν σοβαρές απειλές από την κλιματική αλλαγή, τα εντομοκτόνα και τις ασθένειες με συνέπεια να κινδυνεύει αυτή η σχέση που κρατά εδώ και χιλιετίες.
Η μελέτη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση Nature.
πηγή: econews
Γιος του θεού Απόλλωνα και της Νύμφης Κυρήνης (κόρης του βασιλιά των Λαπιθών Υψέα και εγγονή του Θεσσαλού θεού-ποταμού Πηνειού). Μια μέρα που η Κυρήνη κυνηγούσε σε κάποια κοιλάδα του Πηλίου, ο Απόλλωνας την είδε, την ερωτεύθηκε, την άρπαξε επάνω στο χρυσό άρμα του και την πήγε ως την Λιβύη. Καρπός του ερωτά τους ήταν ο Αρισταίος.
Όταν γεννήθηκε το παιδί, ο Απόλλωνας τον εμπιστεύτηκε στην προγιαγιά του την Γαία, τις Ώρες και τις Μούσες. Μεγαλώνοντας, ο Αρισταίος διδάχθηκε από τις Μούσες την καλλιέργεια του αμπελιού και την μελισσοκομία. Οι Μούσες του εμπιστεύτηκαν επίσης και τα κοπάδια των προβάτων τους που έβοσκαν στην πεδιάδα της Φθίας στη Θεσσαλία. Εκεί ο Αρισταίος άρχισε να διδάσκει στους ανθρώπους την μελισσοκομική τέχνη και όσα άλλα του είχαν μάθει οι θεές.
Ο Βιργίλιος εξιστορεί πως ο Αρισταίος κυνήγησε κάποια μέρα την Ευρυδίκη, τη γυναίκα του Ορφέα, κατά μήκος ενός ποταμού. Καθώς έτρεχε η Ευρυδίκη, την τσίμπησε ένα φίδι και πέθανε. Αυτός ο θάνατος προκάλεσε την οργή των θεών, οι οποίοι τον τιμώρησαν, χτυπώντας τις μέλισσες του με επιδημία.
Απελπισμένος ο Αρισταίος και βλέποντας τα σμήνη των μελισσών του να χάνονται το ένα μετά το άλλο, κάλεσε σε βοήθεια τη μητέρα του, η οποία κατοικούσε κάτω από τα νερά του Πηνειού, μέσα σε ένα κρυστάλλινο παλάτι. Η μητέρα του τον δέχτηκε στο παλάτι της και εκεί του έδωσε πολύτιμες συμβουλές σχετικά με το πώς θα αντιμετωπίσει την ασθένεια των μελισσών του. Του είπε επίσης ότι μόνο ο θεός Πρωτέας θα μπορούσε να του πει την αιτία της συμφοράς που τον έπληττε.
Ο Αρισταίος έφυγε για να ρωτήσει τον Πρωτέα και τον βρήκε να αναπαύεται επάνω σε ένα βράχο, ανάμεσα σε ένα κοπάδι φώκιες που φύλαγε για λογαριασμό του Ποσειδώνα. Ο Αρισταίος επωφελήθηκε από τον ύπνο του Πρωτέα, τον αλυσόδεσε και τον ανάγκασε έτσι να απαντήσει, γιατί ο Πρωτέας δε συμπαθούσε καθόλου αυτούς που ενοχλητικά ζητούσαν να μάθουν από αυτόν.
Εκείνη την φορά αποκάλυψε στον Αρισταίο πως οι θεοί τον τιμωρούσαν για το θάνατο της Ευρυδίκης. Ακόμη τον συμβούλευσε πως θα προμηθευτεί καινούρια σμήνη μελισσών.
Ο Αρισταίος έζησε και δίδαξε την τέχνη της μελισσοκομίας στη Λιβύη στις Κυκλάδες και στην Αρκαδία. Στην Αρκαδία μάλιστα τον τιμούσαν ως τον πατέρα της μελισσοκομίας.
Οι αρχαίοι λαοί της Εποχής του Χαλκού ελάτρευαν ό,τι δίδυμο. Και κατά συνέπειαν, και τις δίδυμες κορυφές, όπως του Όρους του Ελικώνος. Γι’ αυτό ο Ελικών έγινε το ιερόβουνο των Βοιωτών και το κατοικητήριο των μουσών του. Σε αυτόν ζούσαν οι Ελικωνιάδες μούσες. Αυτές δεν ήσαν μόνον φύλακες αρχείων και θεραπευτές αρχαίων τεχνών, αλλά και ιάτρισσες και φαρμακεύτρες. Κάτι και σαν «μάγισσες» θα τις έλεγαν στον Μεσαίωνα. Χρησιμοποιούσαν τοξικά φυτά, όπως perwinkel και ελλέβορο, και με αυτά τα εθεράπευαν σχεδόν όλα! (Μερικοί λένε πως ο θάνατος του Μ. Αλεξάνδρου οφειλόταν σε υπέρμετρη δόση με λευκό ελλέβορο…).
Οι αρχαίοι, Έλληνες την Εποχή του Χαλκού, παρασκεύαζαν φάρμακα από φλοιό ιτιάς, μορφίνη από τον εσωτερικό λευκό φλοιό του πεύκου, χρησιμοποιούσαν ρίζα calendular, ρίζα dandilion, χυμό πεύκων για αντισηπτικό, και φυσικά οι Έλληνες της Εποχής του Χαλκού είχαν όπιο. Οι Έλληνες εγνώριζαν και τα κολλοειδή από ασήμι. Με σκόνη πυριτίου έβγαζαν τα βλήματα από το σώμα. Είχαν πολύ κοφτερά μικρά μαχαιρίδια, κατασκευασμένα από οψιδιανό της Μήλου. Ήδη από την Λίθινη Εποχή… Οι Μούσες του Ελικώνος, λοιπόν, έκαναν αφεψήματα και βάμματα από τοξικά φυτά, ιδίως από ελλέβορο.
Το πιο ακριβό μέλι της αρχαιότητος ήταν το μέλι του Ελικώνος! Ήταν μέλι-φάρμακο. Ο νεκρός του Αλεξάνδρου ετέθη σε πίθο(*), γεμάτο με λευκό μέλι από τον Ελικώνα, για να σταλεί πίσω στην Μακεδονία! Και ο γιος του Μίνωος, Ιππόλυτος, ετέθη νεκρός σε πίθο με μέλι και εστάλη στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου, όπου κατόρθωσε ο Ασκληπιός και τον ανέστησε. Ίσως, λοιπόν, ο νεκρός εστάλη σε κάποιο ασκληπιείο, που κατείχε αυτήν την απόκρυφη γνώση, πιστεύοντας στην ανάστασή του! Περισσότερα προσεχώς!..
(*) Στα αρχαία ταφικά τελετουργικά αναφέρεται το νεκρό σώμα των πολεμιστών να τοποθετείται σε πήλινους αμφορείς με το σπαθί λυγισμένο γύρω από το χείλος.
πηγή: xronos.gr (Κ. Stanely Smith, B. Hughes, λήμμα «ταρίχευση» στην Εγκυκλ. Britannica)
Σε αρκετά νησιά της ανατολικής Μεσογείου και για μια σειρά από λόγους κατά την άσκηση της μελισσοκομίας χρησιμοποιούνταν λίθινες κυψέλες. Οι εν λόγω κυψέλες σε ορισμένες περιπτώσεις κατασκευάζονταν από ένα κομμάτι μαλακού βράχου (πωρόλιθου) το οποίο λαξευόταν ώστε να λάβει την ζητούμενη μορφή, σε άλλες δημιουργούνταν από συγκολλημένες μεταξύ τους λίθινες πλάκες και σε άλλες ήταν χτιστές με ή χωρίς συνδετικό υλικό.
Έχει καταγραφεί επίσης η δημιουργία κυψελών σε κοιλότητες του φυσικού βράχου καθώς και η λάξευσή τους πάνω του. Ήταν γνωστές και οι επιτοίχιες κυψέλες, οι οποίες διαμορφώνονταν στους τοίχους, κυρίως των ξερολιθικών αναβαθμίδων αλλά και σε αυτούς των, κατοικημένων ή μη, οικιών. Μερικές φορές μάλιστα κατασκευάζονταν και ειδικά για τον σκοπό «μελισσόσπιτα» τα οποία έφεραν τις κυψέλες στους τοίχους τους.
Οι λίθινες παραδοσιακές κυψέλες ήταν διαφόρων τύπων και η άσκηση της μελισσοκομίας μαζί τους ακολουθούσε σε γενικές γραμμές τις μεθόδους μελισσοκομίας του εκάστοτε νησιού. Χρησιμοποιούνταν έτσι ανάστομες πέτρινες κυψέλες που έφεραν συγκεκριμένου πλάτους πήχεις – κηροθροφορείς και δημιουργούνταν κινητές κηρήθρες, σε νησιά (Κύθηρα, Κέα) όπου οι μελισσοκόμοι γνώριζαν την πρακτική αυτή. Ανάστομες κυψέλες που έφεραν επίσης πήχεις ή κομμάτια κλαδιών στο άνω μέρος χρησιμοποιούνταν και σε άλλα νησιά (Brac, Κέρκυρα), όπου όμως οι μελισσοκόμοι δεν γνώριζαν τις κινητές κηρήθρες και δεν επωφελούνταν από τις δυνατότητες που αυτές προσφέρουν.
Αριστερά: Λίθινη οριζόντια μονόστομη κυψέλη της Αστυπάλαιας. Στο κέντρο: Πώρινη ανάστομη κυψέλη κινητής κηρήθρας από τα Κύθηρα. Δεξιά: Κυψέλη διαμορφωμένη σε φυσική κοιλότητα βράχου από την Άνδρο.
Σε αρκετά νησιά υπήρχαν κυψέλες σταθερής κηρήθρας, μικρών σχετικά διαστάσεων χωρίς δυνατότητα τοποθέτησης προεκτάματος (Παξοί, Κεφαλλονιά, Άνδρος, Κάρπαθος) ή με την προσθήκη προεκτάματος από το οποίο διενεργούνταν ο τρύγος (Λευκάδα).
Οριζόντιες λίθινες κυψέλες μεγάλου μεγέθους απαντούσαν επίσης. Η άσκηση της μελισσοκομίας μαζί τους ήταν παρόμοια με αυτή των πήλινων οριζόντιων κυψελών και ήταν είτε μονόστομες (Σύρος, Τήνος, Πάρος, Αντίπαρος, Κύθνος, Φούρνοι, Αστυπάλαια) είτε δίστομες (Ρόδος, Κάρπαθος), αναλόγως του τύπου των πήλινων που χρησιμοποιούνταν σε κάθε νησί.
Οι εντοίχιες κυψέλες τέλος δημιουργούνταν είτε σε μια σειρά στον τοίχο (Κεφαλλονιά, Αντικύθηρα, Άνδρος) είτε σε πολλές (Άνδρος, Χίος, Κύπρος). Ο έλεγχος, όπως βέβαια και ο τρύγος, διενεργούνταν αλλού από την εμπρόσθια πλευρά όπου και η είσοδος των μελισσών και αλλού από την οπίσθια, η οποία έκλεινε με ξύλινη συνήθως κατασκευή.
Τοποθετημένο κάπου ανάμεσα στις σελίδες αυτού του blog, το οποίο μόνο σκοπό του έχει την τεκμηρίωση και διάδοση των ωφελειών που εκπορεύονται από την κυψέλη, τούτο το αρθράκι για τις πολεμικές ικανότητες της μέλισσας κινδυνεύει να θεωρηθεί σκέτη παραφωνία. Δεν είναι όμως τα πράγματα πάντοτε έτσι όπως φαίνονται σε πρώτη ματιά.
Η ίδια η κατασκευή της μέλισσας που εδώ και εκατομμύρια χρόνια φέρει στην άκρη της κοιλιάς της φαρμακερό κεντρί, αλλά και η προθυμία της να το χρησιμοποιεί χωρίς δισταγμό, ακόμα κι αν αυτό ισοδυναμεί με Βέβαιο θάνατο, είναι, πιστεύω, λόγοι επαρκείς για να μας επιτραπεί μια τέτοιου είδους προσέγγιση. Καθόλου, ασφαλώς, δεν ευθύνεται η αξιαγάπητη εργάτρια για το ότι ο άνθρωπος μεταχειρίζεται τον αμυντικό της οπλισμό για τους στρατιωτικούς του σκοπούς και για να εξαπολύει έναν πρωτόγονου τύπου βιολογικό πόλεμο. Γεγονός πάντως είναι πως αυτό συμβαίνει εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, από τότε, μάλλον, που ο άνθρωπος έκανε τα πρώτα του βήματα ως μελισσοτρόφος.
Το πιο γνωστό, αλλά και εντελώς διαφορετικό απ’ τα υπόλοιπα, επεισόδιο σε τούτη τη μακρά αλυσίδα συμβάντων περιγράφεται διεξοδικά από τον Στράβωνα στη «Γεωγραφία» του: η ρωμαϊκή μονάδα που υπό την αρχηγία του Πομπηίου του Μεγάλου εκστράτευσε εναντίον των Επτακωμητών, μιας ορεσίβιας και αγριότατης φυλής της Μικράς Ασίας, ανακάλυψε στην πορεία της μερικά δοχεία γεμάτα μέλι. Όλοι πίστεψαν αμέσως ότι πρόκειται για μια προσπάθεια των γηγενών να εξευμενίσουν τον ακατανίκητο εισβολέα και χωρίς δεύτερη σκέψη καταβρόχθισαν μέχρι τελευταίας σταγόνας την γλυκύτατη προσφορά.
Στην πραγματικότητα όμως είχαν πέσει σε παγίδα: το μέλι ήταν τοξικό, προερχόμενο από το πλούσιο σε αλκαλοειδή νέκταρ του πανέμορφου θάμνου Rhododendron luteum. Οι στρατιώτες άρχισαν γρήγορα να ζαλίζονται και όσοι είχαν φάει περισσότερο από τους άλλους έπεφταν αναίσθητοι καταγής, με αποτέλεσμα πάρα πολλοί να χάσουν τη ζωή τους στην μετέπειτα επίθεση του ενεδρεύοντας εχθρού.
Παρά το γλυκό άρωμα των λουλουδιών του, το Ροδόδεντρο (Rhododendron luteum) αριστερά, περιέχει τοξίνες που ονομάζονται γκρεϊγιανοτοξίνες (grayanotoxins) και σε μεγάλες ποσότητες προκαλεί χαμηλή αρτηριακή πίεση, βραδεία καρδιακή συχνότητα, εμετό, ζάλη και λιποθυμία. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι σύμφωνα με τον Σταθη Αθανασιαδη (Γεροστάθη) το φυτό απ’ το οποίο προήλθε το δηλητηριώδες μέλι δεν ήταν το Ροδόδεντρο αλλά η Αζαλέα η Ποντική (δεξιά)
Το πάθημα έγινε για τους Ρωμαίους μάθημα και δεν έπεσαν ποτέ ξανά στο ίδιο λάθος, στο να εκλάβουν δηλαδή το προσφερόμενο μικρασιατικό μέλι ως φόρο τιμής στην ανωτερότητά τους. Οι ίδιοι μάλιστα, εκείνη πάνω κάτω την εποχή, άρχισαν να μεταχειρίζονται τις μέλισσες ως αποφασιστικό παράγοντα νίκης, εκτοξεύοντας με τη βοήθεια καταπέλτη μεγάλο αριθμό από σφραγισμένες κυψέλες κατά των πόλεων που πολιορκούσαν. Η τυφλή μανία των υμενόπτερων προκαλούσε μεγάλη αναστάτωση στις τάξεις του εχθρού και άνοιγε ρήγματα στην άμυνά του, τα οποία με ακόλουθες κινήσεις εκμεταλλεύονταν, καταλυτικά συνήθως, οι εμπειροπόλεμες λεγεώνες.
Περισσότερο από μια χιλιετία αργότερα, τον 11ο μ.Χ. αιώνα, οι υπερασπιστές των αγγλικών πόλεων τις οποίες πολιορκούσαν τα γαλλικό στρατεύματα έκαναν ακριβώς το ίδιο αλλά με την αντίθετη φορά, εξαπέλυαν δηλαδή μπαράζ «Βομβών» από κυψέλες ενάντια στους επίδοξους πορθητές και πολλές μάλιστα φορές τα κατάφεραν να σπάνε τον ασφυκτικό κλοιό τους. Λέγεται επίσης ότι ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος Α’ ο Λεοντόκαρδος κατάφερε μεγάλα πλήγματα στους Άραβες χρησιμοποιώντας με τον ίδιο τρόπο τις μέλισσες κατά τη διάρκεια της Τρίτης Σταυροφορίας- αιώνες αργότερα τον μιμήθηκαν οι Μαυριτανοί στις πολεμικές αναμετρήσεις τους με τους Ισπανούς και τους Πορτογάλους.
Υπάρχουν ακόμα αναφορές για πειρατές της Μεσογείου που κατέλαβαν πλοία με πλήρωμα πολλαπλάσιο από το δικό τους, ρίχνοντας απλώς στο κατάστρωμά τους κυψέλες και επιχειρώντας αμέσως μετά ρεσάλτο, έχοντας βεβαίως προνοητικά καλύψει το πρόσωπο και τα χέρια τους με πανιά.
Ακόμα και στην Αμερική της προ Κολόμβου εποχής δεν ήταν άγνωστη η πολεμική αρετή της μέλισσας. Ο λαός των Κιτσέ που ζούσε στο σημερινό Μεξικό κατόρθωσε πολλές φορές να απωθήσει τους εχθρούς του με το ίδιο στρατήγημα: ως πρώτη γραμμή άμυνας τοποθετούσαν ψεύτικους στρατιώτες καμωμένους από καλάμια και άχυρα, τους οποίους και όπλιζαν με λόγχες και ασπίδες. Τους φόραγαν επίσης πλουμιστές περικεφαλαίες πάνω στα «κεφάλια», τα οποία στην πραγματικότητα ήταν κολοκύθες γεμάτες μέλισσες και σφήκες. Όταν ο αντίπαλος στρατός πλησίαζε αρκετά κοντά, οι Κιτσέ έριχναν από την οχυρωμένη θέση τους πέτρες και βέλη στις κολοκύθες – αρκούσε συνήθως να πετύχουν μια ή δυό φορές τον στόχο για να τραπούν σε άτακτη φυγή σι επιτιθέμενοι.
Εύκολα θα πίστευε κανείς ότι όλες οι παραπάνω εικόνες δεν είναι παρά πολυκαιρισμένες ιστορίες που χωνεύονται στη μνήμη των λαών για να ξεχασθούν κάποτε εντελώς. Κι όμως, όσο κι αν μοιάζει απίστευτο, το κεντρί της μέλισσας συμμετέχει σε πολεμικές επιχειρήσεις ακόμα και στη σύγχρονη εποχή.
Υπάρχουν έτσι πολλές μαρτυρίες για το ότι τα αμερικάνικα στρατεύματα, που παρά την απίστευτη υπεροπλία τους αποχώρησαν τελικά νικημένα από το Βιετνάμ, δέχθηκαν πολλές φορές μέσα στη ζούγκλα επιθέσεις με «μη συμβατικά» όπλα. Ατρόμητοι στρατιώτες των Βιετκονγκ μετέφεραν στην πλάτη τους κοφίνια γεμάτα με άγριες μέλισσες (του είδους Apis dorsata ) και κατόρθωναν χωρίς να γίνονται αντιληπτοί να τα τοποθετούν σε απόσταση αναπνοής από τις εχθρικές θέσεις. Αναστάτωναν μετά με λίγες απότομες κινήσεις το μυριόφτερο περιεχόμενο τους και απομακρύνονταν κρατώντας στο χέρι ένα σπόγγο συνδεδεμένο με το καπάκι. Η συνέχεια ήταν πολύ δυσάρεστη ασφαλώς για τους διώκτες τους…
