Οι μέλισσες, οι ακούραστοι επικονιαστές που στηρίζουν την παγκόσμια γεωργία, αντιμετωπίζουν μια κρίση. Υψηλή θνησιμότητα αποικιών σε Ευρώπη και Βόρεια Αμερική, κυρίως λόγω του παρασίτου βαρρόα και ιών όπως ο ιός παραμορφωμένων φτερών (DWV), απειλεί τη βιωσιμότητά τους. Μια πρόσφατη επιστημονική έρευνα του εξελικτικού βιολόγου Jacques J.M. van Alphen, ομότιμου καθηγητή του ερευνητικού κέντρου για τη βιοποικιλότητα στο Λέιντεν της Ολλανδίας, που δημοσιεύτηκε το 2024, φέρνει στο φως μια «ξεχασμένη» αιτία: την αυστηρή επιλογή από τους μελισσοκόμους, αποκαλύπτοντας πώς αυτή η πρακτική μπορεί να βλάπτει τις μέλισσες μακροπρόθεσμα.
Οι μέλισσες (Apis mellifera) διαθέτουν την υψηλότερη συχνότητα γενετικού ανασυνδυασμού από οποιοδήποτε γνωστό ζώο, με ρυθμό 19-37 cM/Mb, 10 φορές υψηλότερο από τα θηλαστικά. Αυτό, σε συνδυασμό με την πολυανδρία (η βασίλισσα ζευγαρώνει με 10-20 κηφήνες από πολλές αποικίες), επιτρέπει τη δημιουργία νέων γενετικών συνδυασμών. Αυτοί οι συνδυασμοί, βασισμένοι σε σπάνια αλληλόμορφα (παραλλαγές γονιδίων), είναι κρίσιμοι για την αντίσταση σε παθογόνα όπως η βαρρόα αλλά και οι ιοί. Σε περιοχές όπως η Νότια Αφρική και η Νότια Αμερική, οι μέλισσες ανέπτυξαν γρήγορα αντοχή σε παθογόνα μέσω φυσικής επιλογής σε μεγάλους, παμμικτικούς πληθυσμούς, όπου τα γονίδια αναμειγνύονται ελεύθερα, σε αντίθεση με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, όπου η αυστηρή επιλογή περιορίζει τη γενετική ποικιλότητα και εμποδίζει την προσαρμογή.
Το Πρόβλημα της Επιλογής
Οι μελισσοκόμοι συχνά επιλέγουν γενετικό υλικό κατά την εκτροφή βασιλισσών, για χαρακτηριστικά όπως η υψηλή παραγωγή μελιού, η χαμηλή επιθετικότητα και η εξυγιαντική συμπεριφορά. Όμως, αυτή η πρακτική έχει κόστος. Η επιλογή μικρών δειγμάτων από μεγάλους πληθυσμούς αποκλείει σπάνια αλληλόμορφα, μειώνοντας τη γενετική ποικιλότητα. Επιπλέον, η επιλογή πολυγονιδιακών χαρακτηριστικών δημιουργεί «σειρές ομοζυγωτίας», περιορίζοντας τον ανασυνδυασμό. Αποτέλεσμα; Οι μέλισσες γίνονται πιο ευάλωτες σε ασθένειες. Για παράδειγμα, στο πείραμα του Gotland (Σουηδία, 2006-2010), μόνο το 7% των αποικιών επέζησε χωρίς θεραπείες έναντι της βαρρόα, δείχνοντας περιορισμένη αντοχή. Αντίθετα, στη Νότια Αφρική και τη Νότια Αμερική, οι μέλισσες ανέπτυξαν γρήγορα αντοχή στο άκαρι μέσα σε λίγα χρόνια, χάρη στη φυσική επιλογή.
Η λύση που προτείνει ο J.M. van Alphen είναι οι βασιλοτρόφοι να εφαρμόζουν λιγότερο αυστηρή επιλογή, χρησιμοποιώντας γενετικό υλικό από όσο το δυνατόν περισσότερες αποικίες, ώστε να διατηρείται η γενετική ποικιλότητα και να ενισχύεται η αντοχή των μελισσών σε παθογόνα. Προτείνει επίσης την επαναφορά μεγάλων παμμικτικών πληθυσμών εγγενών υποειδών, όπως η μαύρη μέλισσα στην Ευρώπη. Μέσω φυσικών πτήσεων ζευγαρώματος και επανεισαγωγής σε δάση, οι μέλισσες μπορούν να ανακτήσουν χαμένα αλληλόμορφα, ενισχύοντας την αντοχή τους. Οι επαγγελματίες μελισσοκόμοι μπορούν να επωφεληθούν επιλέγοντας από αυτούς τους πληθυσμούς, αντί να βασίζονται σε περιορισμένες γενετικές γραμμές.
Αδυναμίες της έρευνας
Η έρευνα αναδεικνύει ένα κρίσιμο ζήτημα: η αυστηρή επιλογή, αν και βελτιώνει βραχυπρόθεσμα την παραγωγή, μπορεί να αποδυναμώνει τις μέλισσες μακροπρόθεσμα. Παρά την αξία της όμως παρουσιάζει και κάποιες αδυναμίες. Δεν περιλαμβάνει πρωτογενή δεδομένα, αλλά βασίζεται κυρίως σε θεωρητικές παρατηρήσεις και δευτερογενή δεδομένα (π.χ. το πείραμα του Fries), χωρίς πρωτογενή πειραματικά στοιχεία από τον ίδιο τον συγγραφέα. Επίσης ενώ η γενετική ποικιλότητα είναι σημαντική, η μελέτη δεν εξετάζει σε βάθος άλλους παράγοντες όπως αλληλεπιδράσεις με φυτοφάρμακα ή κλιματικές αλλαγές. Επιπλέον, η πρόταση για παμμικτικούς πληθυσμούς παραμένει θεωρητική, χωρίς πρακτικές λεπτομέρειες ως προς την εφαρμογή.
Παρ’ όλα αυτά η έρευνα υπογραμμίζει πειστικά πώς οι ανθρώπινες πρακτικές επιλεκτικής εκτροφής μπορεί να έχουν αρνητικές συνέπειες στην υγεία των μελισσών, μειώνοντας τη γενετική τους ποικιλότητα και την ικανότητά τους να αντιστέκονται σε παθογόνα. Προσφέρει μια νέα οπτική στην κατανόηση της παρακμής των μελισσών και καλεί για μια πιο φυσική προσέγγιση στη διαχείρισή τους. Ωστόσο, για να ενισχυθεί η αξιοπιστία της, θα χρειαζόταν συμπληρωματική έρευνα με πειραματικά δεδομένα και ολιστική εξέταση όλων των παραγόντων που επηρεάζουν τις αποικίες.
Στράτος Σαραντουλάκης
Βιβλιογραφία:
The Downside of Selection: A Forgotten Cause of Honeybee Decline
