Αστική γεωργία: Το παράδειγμα της Κούβας

Μέχρι το 1989 η Κούβα ήταν ένα μοντέλο οικονομίας βασισμένο στις μονάδες κρατικής γεωργικής παραγωγής μεγάλης κλίμακας και εξαρτημένο από τις τεράστιες ποσότητες πετρελαίου, χημικών προϊόντων και μηχανημάτων που εισάγονταν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους από την ΕΣΣΔ και σκοπό είχαν την παραγωγή και εξαγωγή αγροτικών προϊόντων. Με την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1989, η Κούβα βρέθηκε ξαφνικά μετέωρη. Χωρίς να μπορεί να εισάγει από αλλού, λόγω του εμπάργκο που είχαν επιβάλει οι ΗΠΑ, η έλλειψη του πετρελαίου άρχισε να γίνεται εμφανής και να επηρεάζει σοβαρά την οικονομία της χώρας, ενώ οι εξαγωγές ζάχαρης διακόπηκαν απότομα και οι εισαγωγές τροφίμων σταμάτησαν.

cuba2

Η Κούβα εξήγαγε 66% του συνόλου παραγωγής  ζάχαρης και το 98% των εσπεριδοειδών της, στην ΕΣΣΔ, και εισήγαγε εκείνη τη περίοδο από εκεί, το 66% των τροφίμων της, το 86% όλων των πρώτων υλών, και το 80% των μηχανημάτων και ανταλλακτικών. Κατά συνέπεια, με τη πτώση της ΕΣΣΔ, η υποστήριξη αποσύρθηκε, τα εργοστάσια έκλεισαν, η έλλειψη τροφίμων άρχισε να γίνεται αισθητή και η ήδη ανεπαρκής και πεπαλαιωμένη γεωργική τεχνολογία άρχισε να διαβρώνεται. Σαν να μην έφτανε αυτό οι ΗΠΑ αυστηροποίησαν το εμπάργκο, περιορίζοντας ακόμα περισσότερο τους πολίτες τους από την επιχειρηματική δραστηριότητα στην ή με την Κούβα. Όλα αυτά στην ουσία κατέδειξαν το πόσο ευάλωτο ήταν το μοντέλο της Γεωργικής Επανάστασης της Κούβας, η οποία βυθίστηκε στη χειρότερη επισιτιστική κρίση στην ιστορία της.

Το 1990 μέσω συμφωνιών ανταλλαγής, 100.000 τόνοι σίτου απέτυχαν να φτάσουν στη Χώρα και η κυβέρνηση αναγκάστηκε να κάνει χρήση των αποθεμάτων σκληρού νομίσματος για να εισάγουν σιτάρι από τον Καναδά. Η τιμή των τροφίμων αυξήθηκε και τα τρόφιμα δινόταν με δελτίο για να διασφαλιστεί η δίκαιη διανομή. Συνολικά, η κατανάλωση τροφίμων μειώθηκε κατά 20% σε θερμίδες και 27% σε πρωτεΐνες μεταξύ 1989 και 1992, με τον μέσο κάτοικο της Αβάνας να χάνει 10 κιλά από το βάρος του!

Οι παραπάνω συγκυρίες ήρθαν να προστεθούν στο σοβαρό πρόβλημα αστυφιλίας, που άρχισε να γιγαντώνεται στη Κούβα. Βέβαια η αστικοποίηση είναι μια αυξανόμενη τάση σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο στην Κούβα. Περισσότεροι άνθρωποι σήμερα, ζουν σε πόλεις από ό, τι στην ύπαιθρο. Οι προσπάθειες για να αντιστραφεί η τάση της αστυφιλίας απέτυχαν να ανακόψουν την αυξανόμενη παλίρροια των αγροτικών μεταναστών στις πόλεις, ιδιαίτερα προς την Αβάνα. Οι ελλείψεις τροφίμων, φαρμάκων και πετρελαίου ήταν οι αιτίες που οδηγούσαν τους ανθρώπους στην πρωτεύουσα. Έτσι η Κούβα ήρθε αντιμέτωπη με μια διπλή πρόκληση. Τον διπλασιασμό της παραγωγής τροφίμων με το μισό των προηγούμενων εσόδων, με περίπου 74% του πληθυσμού να ζει σε πόλεις.

Ωραία ως εδώ. Τώρα θα σκεφτείτε πως είναι δυνατόν με μια κατάσταση που μοιάζει σχεδόν μη αναστρέψιμη, να καταφέρει ένα ολόκληρο κράτος και μάλιστα πάνω στον πανικό, να ξεφύγει απ’ αυτό το αδιέξοδο. Κι όμως τότε, ακριβώς πάνω σ’ αυτόν τον κυκεώνα, η κουβανέζικη κυβέρνηση λαμβάνει μια απόφαση σταθμό. Πραγματικά ο τρόπος με τον οποίο ανταποκρίθηκαν σε όλα αυτά τα ζητήματα,  ήταν και παραμένει, μια έμπνευση για τον υπόλοιπο κόσμο (στα δύσκολα ανθούν οι ιδέες…!!!).

Η κούβα έλυσε μέσα σε μόλις 2 χρόνια οριστικά το επισιτιστικό της πρόβλημα. Ένα παράδειγμα προς μίμηση για κοινωνίες που βρίσκονται ξαφνικά αντιμέτωπες με το φάσμα της πείνας. Μία βαθιά επισιτιστική κρίση μετατράπηκε σε πολιτικό και οικονομικό θρίαμβο.

cuba4

Παραγωγή μέσα στην κοινότητα, από την κοινότητα, για την κοινότητα.
Ξεκίνησε με μια πανεθνική έκκληση για αύξηση της παραγωγής τροφίμων με αναδιάρθρωση της γεωργίας. Προέβλεπε τη μετατροπή από συμβατική παραγωγή μεγάλης κλίμακας και συστήματα μονοκαλλιέργειας σε μικρότερης κλίμακας φάρμες, οργανικά και ημι-οργανικά συστήματα βιολογικής γεωργίας. Στο επίκεντρο της αναδιάρθρωσης, ήταν η χρήση χαμηλού κόστους και περιβαλλοντικά ασφαλών πρακτικών και μετεγκατάσταση της παραγωγής κοντά στην κατανάλωση, προκειμένου να μειώσουν το κόστος μεταφοράς, και την αστική γεωργία να είναι ένα βασικό εργαλείο αυτής της προσπάθειας.

Ένα πραγματικά αυθόρμητο, αποκεντρωμένο κίνημα είχε προκύψει στις πόλεις. Οι άνθρωποι ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό στην πρωτοβουλία της κυβέρνησης. Μέχρι το 1994, πάνω από 8.000 αστικά αγροκτήματα δημιουργήθηκαν στην Αβάνα και μόνο. Κήποι,  χλοοτάπητες και προκήπια δημόσιων κτιρίων σκάφτηκαν για να φυτευθούν λαχανικά. Γραφεία, δημόσιες υπηρεσίες, σχολεία  καλλιεργούν τη δική τους τροφή. Πολλοί από τους «αστικούς κηπουρούς» ήταν συνταξιούχοι άνδρες και γυναίκες ηλικίας 50 και 60 ετών. Έως το 1998, εκτιμάται ότι περίπου 541.000 τόνοι τροφίμων παράχθηκαν στην Αβάνα για τοπική κατανάλωση. Η ποιότητα των τροφίμων είχε επίσης βελτιωθεί σημαντικά,  καθώς οι άνθρωποι είχαν ευκολότερη πρόσβαση σε μεγαλύτερη ποικιλία από φρέσκα φρούτα και λαχανικά. Τα αστικά αγροκτήματα συνέχισαν να αυξάνονται και κάποιες γειτονιές της Αβάνας, έφτασαν να παράγουν μέχρι και το 30% της τροφής τους.

Η ανάπτυξη της αστικής γεωργίας οφειλόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό στη πολιτική δέσμευση του κράτους να διαθέσει αχρησιμοποίητα κομμάτια αστικής, προαστιακής και περιαστικής γης, καθώς και πόρους και τεχνογνωσία προς τους επίδοξους αστικούς αγρότες. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στη σωστή χρήση του νερού, την προσεκτική διαχείριση της γονιμότητας του εδάφους και την προστασία του περιβάλλοντος. Η υποστήριξη της κυβέρνησης είναι δεδομένη και πολλοί κρατικοί οργανισμοί παίζουν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της αστικής γεωργίας. Οι δημοτικές αρχές της Αβάνας μάλιστα απαγόρευσαν εξαρχής τη χρήση χημικών φυτοφαρμάκων αρχικά εντός των ορίων της πόλης και έτσι τα παραγόμενα προϊόντα είναι όλα οργανικά. Έτσι κι αλλιώς όμως λόγω του εμπάργκο η Κούβα ήταν ουσιαστικά αποκλεισμένη από τα χημικά φυτοφάρμακα. Το ενδιαφέρον όλων για συνεχείς βελτιώσεις παραμένει έντονο και καθημερινά σχεδόν νέες ιδέες και εφαρμογές δοκιμάζονται από παραγωγούς και επιστημονικά ινστιτούτα.

Μαζί με μια πολιτική επιδότησης της καλλιεργήσιμης γης στη πόλη, εκατοντάδες αστικά κενά και άδεια οικόπεδα μετατράπηκαν σε μικρής κλίμακας αστικά αγροκτήματα, αφιερωμένα στη παραγωγή τροφίμων. Συνοδευτικά, νέα πολεοδομικά σχέδια έδιναν απόλυτη προτεραιότητα  στη χρήση της γης για την παραγωγή τροφίμων. Για τους κατοίκους της Αβάνας η αστική γεωργία ήταν εξαρχής ένας τρόπος για να έρθουν κοντά οι παραγωγοί και οι καταναλωτές με στόχο τη σταθερή ροή φρέσκων και υγιεινών τροφίμων από την παραγωγή στην κατανάλωση. Εξαιρετική σημασία είχε εξαρχής η εγγύτητα παραγωγών και καταναλωτών, δηλαδή η τοπικότητα της όλης διαδικασίας.

cuba1

Τέλος στον κρατικό συγκεντρωτισμό
Τον Σεπτέμβριο του 1993, η κυβέρνηση της Κούβας έκανε μια πολύ σημαντική πολιτική στροφή. Με τον Νόμο 142, διέσπασε τα περισσότερα μεγάλα κρατικά αγροκτήματα και δημιούργησε τις λεγόμενες Βασικές Μονάδες Συνεταιρικής Παραγωγής (Unidades Básicas de Producción Cooperativa), δηλαδή μικρότερα αγροκτήματα που ανήκουν και διευθύνονται από τους εργαζόμενους σ’ αυτά. Ουσιαστικά, η κυβέρνηση του Κάστρο εγκατέλειψε το συγκεντρωτικό μοντέλο παραγωγής με στόχο τη σύνδεση των εργαζόμενων με τη γη, την ανάπτυξη αίσθησης ευθύνης, την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των εργαζόμενων και των οικογενειών τους, την άμεση διασύνδεση του εισοδήματος με την παραγωγικότητα και την αύξηση της αυτονομίας.

Παράλληλα, επιτράπηκε να λειτουργήσουν πάλι οι μέχρι τότε απαγορευμένες αγορές παραγωγών και νομιμοποιήθηκε η άμεση πώληση από τους παραγωγούς στους καταναλωτές εκτοπίζοντας τους όποιους μεσάζοντες. Η κυβέρνηση ενθάρρυνε ακόμη πιο πολύ τους αστικούς αγρότες, με ένα εκτεταμένο δίκτυο υποστήριξης (γεωπόνους εφαρμογών) που προσέφεραν βοήθεια και τεχνογνωσία. Δημιουργήθηκαν  ομάδες και «Σπίτια σπόρων» σε όλη την πόλη, όπου πωλούνταν σπόροι, εργαλεία κηπουρικής, λίπασμα και υπήρχε διανομή βιολογικών λιπασμάτων και εργαλεία βιολογικού ελέγχου με χαμηλό κόστος. Νέα βιολογικά προϊόντα και τεχνικές βιολογικής γεωργίας αναπτύχθηκαν και παράχθηκαν από τον γεωργικό ερευνητικό τομέα της Κούβας, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει τη διερεύνηση βιολογικών εναλλακτικών λύσεων προς αντικατάσταση των χημικών πρακτικών,  επιτρέποντας στα αστικά αγροκτήματα της Κούβας να γίνουν εντελώς οργανικά.

Η εγκατάλειψη του συγκεντρωτισμού από το καθεστώς επέβαλε τη ρύθμιση του δικαιώματος χρήσης της γης από τους καλλιεργητές. Η βασική προτεραιότητα ήταν να διατεθεί η γη για παραγωγή τροφίμων. Για τον λόγο αυτό, έπρεπε να διασφαλιστούν τα δικαιώματα χρήσης της γης σε όσους θέλουν να καλλιεργούν τρόφιμα. Το νέο Υπουργείο Ανάπτυξης Αστικής Γεωργίας που δημιουργήθηκε ανέλαβε αυτό το έργο και άλλαξε τους πολεοδομικούς κανονισμούς ώστε οι καλλιεργητές να έχουν νομική προτεραιότητα σε κάθε αχρησιμοποίητο χώρο. Οι πολίτες που θέλουν να ξεκινήσουν ένα κήπο κάνουν αίτηση στην τοπική αυτοδιοίκηση, ζητώντας συνήθως ένα συγκεκριμένο οικόπεδο. Με την αποκεντρωτική αυτή στρατηγική, η διασφάλιση του δικαιώματος καλλιέργειας της γης γίνεται γρήγορα και με ελάχιστη γραφειοκρατία. Κάθε αχρησιμοποίητη ιδιωτική γη δίνεται ως επικαρπία σε όποιον θέλει να την καλλιεργήσει. Πάντως, αν ο καλλιεργητής δεν αρχίσει παραγωγή μέσα σε έξι μήνες, όλα τα δικαιώματα επιστρέφονται στον νόμιμο ιδιοκτήτη.

cuba7

Αγρο-οικολογία και Αναδιάρθρωση της γης
Αγρο-οικολογικές μέθοδοι εισήχθησαν σε αγροτικές κοινότητες της Κούβας κυρίως λόγω της ανάγκης αντιμετώπισης γεωργικών προβλημάτων, χωρίς χημικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα. Υπήρξε όμως και ευρεία υποστήριξη με σημαντικούς κυβερνητικούς πόρους, χρηματοδοτούμενη έρευνα από το κράτος και  θεμελιώδεις αλλαγές σε θέματα αγροτικής πολιτικής. Η οικολογική καλλιέργεια στην ύπαιθρο και η βιολογική αστική γεωργία , ήταν το κλειδί για τη σταθεροποίηση τόσο των αστικών , όσο και των αγροτικών πληθυσμών.

Οι αγρο-οικολογικές μέθοδοι που εισήχθησαν, αποτελούνταν από  τοπικά παραγόμενα βιολογικά φυτοφάρμακα και βιολογικά λιπάσματα προς αντικατάσταση των χημικών, από πολύπλοκα αγροσυστήματα , σχεδιασμένα ώστε να επωφελούνται από οικολογικές αλληλεπιδράσεις και συνέργιες μεταξύ βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων που ενισχύουν τη γονιμότητα του εδάφους, βιολογική καταπολέμηση των παρασίτων, και την επίτευξη υψηλότερης παραγωγικότητας μέσω εσωτερικών διαδικασιών. Άλλες πρακτικές περιλαμβάνουν αύξηση της ανακύκλωσης των θρεπτικών ουσιών και της βιομάζας στο πλαίσιο του συστήματος, προσθήκη οργανικής ύλης για τη βελτίωση της ποιότητας του εδάφους και την ενεργοποίηση της βιολογίας του εδάφους και των υδάτων, τη διαφοροποίηση των αγροσυστηματων στο χρόνο και στο χώρο, την ένταξη των καλλιεργειών και της κτηνοτροφίας, και την ενοποίηση των στοιχείων του αστικού αγροκτήματος για την αύξηση της βιολογικής αποτελεσματικότητας και τη διατήρηση της παραγωγικής ικανότητας.

cuba5

Το νέο σύστημα καλλιέργειας στην Αβάνα

1. Λαϊκοί κήποι
Η πιο δημοφιλής μορφή αστικής γεωργίας στην Αβάνα είναι οι λαϊκοί κήποι (grupos de parceleros), που διευθύνονται από τους καλλιεργητές. Οι κήποι αυτοί εμφανίστηκαν λίγο πολύ αυθόρμητα σε αυλές, μπαλκόνια και ταράτσες σαν απάντηση στα προβλήματα της περιόδου της πείνας. Τα πρώτα χρόνια της κρίσης, όλα σχεδόν τα τρόφιμα από τους λαϊκούς κήπους της Αβάνας πήγαιναν κατευθείαν στις οικογένειες, τους στενούς φίλους και τους γείτονες των καλλιεργητών. Μια έρευνα το 1995 διαπίστωνε ότι κατά μέσο όρο 10 άτομα διατρέφονταν κανονικά από κάθε κήπο. Με τη χαλάρωση των νόμων για τις πωλήσεις αγροτικών προϊόντων, η παραγωγή αυξήθηκε και επιτράπηκε στους καλλιεργητές να έχουν και ένα οικονομικό όφελος.

Εντούτοις, οι καλλιεργητές χαρίζουν σημαντικές ποσότητες τροφίμων στη γειτονιά, ιδίως σε σχολεία και παιδικούς σταθμούς. Κι αυτό είναι λογικό, εφ’ όσον η κοινότητα τους προσφέρει δωρεάν τη γη. Σήμερα, πάνω από 26.000 λαϊκοί κήποι στην Αβάνα καλύπτουν πάνω από 24.000 στρέμματα και παράγουν 25.000 τόνους τροφίμων τον χρόνο. Η πλειονότητα των καλλιεργητών έχουν άλλη κύρια δουλειά και καλλιεργούν στον ελεύθερο χρόνο τους, ενώ ένα μεγάλο μέρος απ’ αυτούς είναι συνταξιούχοι. Οι αστικοί αγρότες δημιούργησαν ενα αστικό – γεωργικό θαύμα, στον τρόπο παραγωγής τροφίμων που σάρωσε την Κούβα στις αρχές του 1990 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Από το Santiago de Cuba στα ανατολικά μέχρι το Pinar del Rio στα δυτικά, χιλιάδες αστικοί κήποι και αγροκτήματα ανθίζουν.

2. Βασικές Μονάδες Συνεταιρικής Παραγωγής
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω πρόκειται για τα συνεταιρικά αγροκτήματα που προέκυψαν από τη διάσπαση των μεγάλων κρατικών αγροκτημάτων και βασίζονται στην αντίληψη ότι τα μικρότερα αγροκτήματα θα είναι πιο διαχειρίσιμα και πιο εύκολα στη χρησιμοποίηση πρακτικών αειφορικής γεωργίας. Βρίσκονται σε ολόκληρη τη χώρα και έχουν συνήθως 5–10 μέλη, ανάλογα με τους διαθέσιμους πόρους. Παράγουν διάφορα είδη προϊόντων, ενώ οι 16 Βασικές Μονάδες Συνεταιρικής Παραγωγής στην Αβάνα παράγουν γάλα. Το κράτος διατηρεί την ιδιοκτησία της γης, παραχωρώντας τη σε μακροπρόθεσμη βάση, αλλά χωρίς ενοίκιο. Ο συνεταιρισμός, όχι το κράτος, κατέχει την παραγωγή και τα κέρδη των μελών υπολογίζονται με βάση το μερίδιό τους από τα έσοδα του συνεταιρισμού.

3. Συνεταιρικές μονάδες εφοδιασμού
Η παραγωγή αυτών των μονάδων κατευθύνεται στον εφοδιασμό της καντίνας των εργοστασίων. Οι περισσότερες όμως απ’ αυτές παράγουν πλεόνασμα, που πωλείται στους εργαζόμενους σε χαμηλές “κρατικές τιμές”. Μπορούν επίσης να πωλούν κατευθείαν στο κοινό, συνήθως από ένα πάγκο δίπλα στο εργοστάσιο. Συχνά τα κέρδη από την καλλιέργεια διανέμονται μεταξύ των καλλιεργητών.

4. Ιδιωτικά αγροκτήματα
Μέσα στα όρια της πόλης της Αβάνας υπάρχει ένα αριθμός ιδιωτικών αγροκτημάτων (Campesinos particolares). Το μεγαλύτερο μέρος του γάλακτος και των κομμένων λουλουδιών που πωλούνται στην Αβάνα προέρχεται από αυτά τα αγροκτήματα. Το γάλα δεν πωλείται στις αγορές παραγωγών, αλλά διανέμεται μέσω του κρατικού συστήματος διανομής.

5. Κρατικά αγροκτήματα
Υπάρχουν τρεις κρατικές αγροτικές επιχειρήσεις στην Αβάνα. Κάθε επιχείρηση είναι οργανωμένη σε δημοτικά αγροκτήματα που τροφοδοτούν την επιχείρηση σε “λογικές τιμές”. Το προϊόν κατόπιν διανέμεται από το κρατικό σύστημα διανομής.

6. Τα Organopónicos
Σύμφωνα με το Υπουργείο Γεωργίας της Κούβας, περίπου 150.000 στρέμματα γης καλλιεργούνται σε αστικές και προαστιακές περιοχές, σε χιλιάδες κοινοτικά αγροκτήματα, που κυμαίνονται από μέτριες αυλές σπιτιών και μικρά αστικά κενά ανάμεσα στα σπίτια, έως εγκαταστάσεις παραγωγής που γεμίζουν ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα. Τα Organopónicos, όπως αποκαλούνται πια, αποτελούν δείγμα του πώς η τοπική κοινωνία με τη βοήθεια του κράτους μπορεί να οδηγήσει σε σαρωτικές αλλαγές, και πώς οι γείτονες μπορούν να συνεργήσουν και να παράγουν τη τροφή τους. Όταν ξέσπασε η κρίση των τροφίμων, τα organopónicos ήταν μια ad hoc αντίδραση από τις τοπικές κοινότητες, ώστε να αυξηθεί η ποσότητα (και η ποιότητα) της διαθέσιμης τροφής. Καθώς η δύναμη του αστικού αγροτικού κινήματος έγινε προφανής, η κουβανική κυβέρνηση παρενέβη και παρείχε ζωτικής σημασίας υποστήριξη, σε επίπεδο υποδομών, τεχνογνωσίας και δεξιοτήτων.

Τα περισσότερα organopónicos είναι εγκατεστημένα σε εκτάσεις ακατάλληλες για καλλιέργεια, καθότι αστικές. Δημιουργούνται όμως με τη λογική των υπερυψωμένων παρτεριών (raised beds). Η  φύτευση και το ξεβοτάνισμα γίνονται με το χέρι, όπως και η συγκομιδή. Η γονιμότητα του εδάφους διατηρείται με μεθόδους κομποστοποίησης και κοπριά από κοντινές αγροτικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις. Εκεί που το χώμα είναι κατάλληλο, το σύστημα των organopónicos βαθμιαία αντικαθίσταται από τους εντατικούς κήπους (huertos intensivos). Οι 800 περίπου μονάδες organopónicos και huertos intensivos καλύπτουν πάνω από 3.900 στρέμματα και έχουν μέση παραγωγή 21 κιλά ανά τετραγωνικό μέτρο. Το μεγαλύτερο organopónico διευθύνεται από την Ομοσπονδία Κουβανέζων Γυναικών και απασχολεί 140 γυναίκες.

Η αγροτική παραγωγή στην Αβάνα
Το συνολικό εμβαδόν της Αβάνας είναι 720 περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα και απ’ αυτά τα 300 περίπου χρησιμοποιούνται για αγροτική παραγωγή.

Πίνακας 1: Αστική αγροτική παραγωγή στην πόλη της Αβάνας

Έτος 1995 1996 1997 1998
Παραγωγή (τόνοι) 44,243 80,462 96,653 113,525

Πίνακας 2: Αστική αγροτική παραγωγή στην Κούβα ανά σύστημα παραγωγής (1997)

Τομέας Παραγωγή (τόνοι)
Λαϊκοί κήποι 28,385
Αυτοκατανάλωση 23,389
Organopónicos 47,651
Ιδιωτικά αγροκτήματα 44,480
Κρατικά αγροκτήματα 16,095
ΣΥΝΟΛΟ 160,000

Πηγή: Grupo Provincial Agropecuario, 1998

Οι λαϊκοί κήποι όχι μόνο παραμέρισαν τη μονοτονία των διαθέσιμων τροφίμων, αλλά και επανέφεραν παραδοσιακές παραγωγές (λ.χ. σουσάμι) και εισήγαγαν νέες, όπως το σπανάκι. Μεταξύ των διάφορων τύπων παραγωγής παρατηρούνται κάποιες διαφοροποιήσεις. Οι οικιακοί κήποι και οι κήποι στους χώρους εργασίας παράγουν κυρίως για αυτοκατανάλωση και γι’ αυτό οι κηπουροί καλλιεργούν ό,τι θέλουν να καταναλώσουν, όπως φρέσκα λαχανικά, ρίζες και κονδύλους, καρυκεύματα και λίγα φρούτα. Πολλοί επίσης εκτρέφουν μικρά ζώα για κρέας, γάλα, αυγά κλπ.

Οι μονάδες εφοδιασμού καλλιεργούν παρόμοιες παραγωγές επειδή σκοπός τους είναι να τροφοδοτούν το γεύμα των εργαζόμενων στους τόπους εργασίας. Όταν υπάρχει διαθέσιμος χώρος, οι κήποι αυτοί συχνά εκτρέφουν ζώα, μερικές φορές ακόμα και αγελάδες. Το 1997 παρήγαγαν 8.355.000 αυγά, 1.392.000 λίτρα γάλα και 240 τόνους κρέας.

Τα organopónicos έχουν διαφορετικό ρόλο και εστιάζονται στην παραγωγή συμπληρωματικών τροφίμων που οι κάτοικοι της πόλης δεν μπορούν να εξασφαλίσουν από το δελτίο. Τα τρόφιμα αυτά που συνήθως αγοράζονται καθημερινά περιλαμβάνουν το μαρούλι, τα φρέσκα κρεμμυδάκια, το σπανάκι, τις τομάτες, τα φρέσκα φασολάκια και κάποια άλλα λαχανικά και καρυκεύματα.

cuba6

Ζωική παραγωγή

Στην Αβάνα εκτρέφονται επίσης και πολλές χιλιάδες ζώα, αν και έχουν θεσπιστεί κανονισμοί για το πού λαβαίνει χώρα η χοιροτροφία, ώστε να μην επηρεάζεται ο τοπικός πληθυσμός ή να μη μολύνονται τα αποθέματα νερού. Γι’ αυτό, η χοιροτροφία υπάρχει κυρίως στα όρια της πόλης. Το 1998 υπήρχαν 63.000 χοίροι, εκ των οποίων το 68% ανήκαν σε ιδιώτες. Επίσης, στην Αβάνα υπήρχαν την ίδια χρονιά 700 μονάδες παραγωγής κουνελιών με 3.500 κονικλομητέρες. Ακόμα, οι κάτοικοι είχαν μεγαλώσει μέσω του προγράμματος αστικής γεωργίας 170.000 πουλερικά. Επίσης, υπήρχαν πρόβατα και κατσίκες όχι μόνο για το κρέας, αλλά και για το γάλα τους.

Υποστηρικτικές υπηρεσίες
Οι κάτοικοι της Αβάνας δεν έγιναν έμπειροι κηπουροί σ’ ένα βράδυ. Ήταν γεμάτοι ενθουσιασμό, αλλά πολύ λίγα γνώριζαν για τις εντατικές, αγρο-οικολογικές και μικρής κλίμακας μεθόδους που απαιτούνταν για ένα επιτυχές πρόγραμμα αστικής γεωργίας. Από την άλλη πλευρά, μια τέτοια μείζων αλλαγή από μια γεωργία με μεγάλη χρήση χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων σε μια βιώσιμη οργανική γεωργία δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς τεχνική υποστήριξη. Εδώ ο ρόλος του κουβανέζικου κράτους ήταν καθοριστικός. Η ορμητική ανάπτυξη της αστικής γεωργίας στην Κούβα έγινε εφικτή μέσα από ένα εντυπωσιακό σύνολο οργανισμών υποστήριξης των παραγωγών. Ένα καλά οργανωμένο σύστημα που απαρτίζεται από δημοτικές αρχές, λαϊκά συμβούλια, ινστιτούτα ερευνών, καθώς και ένα υποστηρικτικό δίκτυο, πλαισιώνει σε καθημερινή βάση τους καλλιεργητές.

cuba9

1. Το υποστηρικτικό δίκτυο
Κάθε δημοτική αρχή της Αβάνας διαθέτει ένα υποστηρικτικό δίκτυο με δύο έως επτά εργαζόμενους, ανάλογα με το μέγεθος και τον αριθμό των κήπων στον δήμο. Το δίκτυο προσφέρει γεωπονικές και κτηνιατρικές υπηρεσίες, μεταφορά τεχνολογίας, επισκέψεις και βοήθεια στους παραγωγούς για παρακολούθηση των καλλιεργειών, εντοπισμό ασθενειών και παρασίτων και εξασφάλιση των αναγκαίων προϊόντων βιολογικού ελέγχου.

Μια άλλη σημαντική ευθύνη των εργαζόμενων του δικτύου είναι η διανομή της γης στους καλλιεργητές. Οι κάτοικοι κάθε δήμου ζητούν οικόπεδα και αγροτεμάχια για καλλιέργεια κατευθείαν από τον υπεύθυνο του δικτύου υποστήριξης, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να βρει κατάλληλο αγροτεμάχιο, να κατοχυρώσει τα δικαιώματα του καλλιεργητή και να του εκδώσει άδεια πωλήσεων την εποχή της συγκομιδής. Σε περίπτωση που ο υπεύθυνος διαπιστώσει πως ένα αγροτεμάχιο δεν έγινε παραγωγικό, προειδοποιεί επανειλημμένα τον παραγωγό και, αν αυτός αδιαφορήσει, παραχωρεί τη γη σε άλλο καλλιεργητή.

Οι εργαζόμενοι στο υποστηρικτικό δίκτυο συνεργάζονται στενά με τους άλλους θεσμούς που εμπλέκονται στην αστική γεωργία – καταστήματα αγροτικών εφοδίων, παραγωγούς σπόρων και κέντρα αγροτικών ερευνών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι διάφοροι θεσμοί αλληλοσυμπληρώνονται. Παράδειγμα αυτής της συνεργασίας είναι τα εκπαιδευτικά σεμινάρια τόσο για τους εργαζόμενους του δικτύου όσο και τους καλλιεργητές. Μέχρι το 1998, 30.000 άτομα στην Αβάνα είχαν παρακολουθήσει τέτοια σεμινάρια οργανωμένα από το δίκτυο και τα κέντρα ερευνών.

2. Αγροτικά καταστήματα και σύμβουλοι
Η Αβάνα διαθέτει 26 καταστήματα αγροτικών εφοδίων που παρέχουν και συμβουλές στους καλλιεργητές. Στόχος τους είναι να εξασφαλίσουν την τεχνική και υλική βιωσιμότητα της αστικής γεωργίας. Τα καταστήματα βρίσκονται σε αστικές περιοχές και προσφέρουν σπόρους, φυντάνια, δενδρύλλια, βιο-λιπάσματα, βιο-φυτοφάρμακα, βελτιωτικά εδάφους και εργαλεία, όπως τσάπες, σκαλιστήρια κ.ά. Ο πελάτης βρίσκει επίσης σ’ αυτά τεχνικές συμβουλές για την καλλιέργεια και εκδόσεις του υπουργείου.

Αρχικά, τα καταστήματα διευθύνονταν από το υπουργείο, αλλά μέσα στο γενικό πλαίσιο της αποκέντρωσης οι υπάλληλοι έγιναν αυτοαπασχολούμενοι διαχειριστές με μεγάλο βαθμό αυτονομίας. Το προσωπικό των καταστημάτων είναι πτυχιούχοι γεωπόνοι ή έχουν σοβαρή αγροτική εμπειρία. Οι τιμές καθορίζονται από τα καταστήματα και οι αμοιβές του προσωπικού εξαρτώνται από τα καθαρά κέρδη.

3. Κέντρα βιολογικού ελέγχου ασθενειών
Οι οικονομικές κρίσεις στέρησαν από την Κούβα το απαραίτητο ξένο συνάλλαγμα για την εισαγωγή χημικών προϊόντων από τα οποία η χώρα εξαρτιόταν τα προηγούμενα χρόνια. Η κατάσταση αυτή επιτάχυνε την υιοθέτηση και παραγωγή βιο-φυτοφαρμάκων. Έντεκα Κέντρα Παραγωγής Εντομοκτόνων και Εντομοπαθογόνων (CREE) προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους παραγωγούς. Τα κέντρα παράγουν και πωλούν βιο-φυτοφάρμακα μέσω των αγροτικών καταστημάτων που ήδη αναφέραμε παραπάνω. Και καθώς οι δημοτικοί κανονισμοί δεν επιτρέπουν τη χρήση χημικών φυτοφαρμάκων, τα βιο-φυτοφάρμακα ήταν καθοριστικά για την ανάπτυξη της αστικής γεωργίας. Συνεργαζόμενη με τα CREE είναι η υπηρεσία φυτο-υγιεινής, η οποία απασχολεί ελεγκτές με δικαίωμα επιβολής προστίμων για κάθε παραβίαση των κανονισμών.

4. Κέντρα αγροτικών ερευνών
Η Κούβα διαθέτει ένα μεγάλο τομέα αγροτικών ερευνών. Η ανάπτυξη της αστικής γεωργίας υποστηρίχθηκε από την έρευνα και τεχνική βοήθεια των ερευνητικών ινστιτούτων. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των γεωργικών σχολών έχει προσαρμοστεί στη μεταμόρφωση του αγροτικού τομέα, εξασφαλίζοντας έτσι πτυχιούχους ερευνητές για το μέλλον. Ο ρόλος των ερευνητικών ινστιτούτων στην Κούβα είναι πολύμορφος και ορισμένα από αυτά συντονίζουν την παραγωγή σε φυτώρια σπόρων και φυντανιών στην Αβάνα. Άλλα ινστιτούτα συνεργάζονται στενά με τους παραγωγούς και προσφέρουν πόρους, εκπαιδευτικό υλικό και ειδικευμένη βοήθεια.

cuba10

Τα προβλήματα της αστικής γεωργίας στην Αβάνα
Σε μεγάλο βαθμό, η επιτυχία της αστικής γεωργίας στην Αβάνα βασίστηκε στον υποστηρικτικό ρόλο του κράτους και στην άμεση συμμετοχή του στην επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων. Με τη συντονισμένη πρόσβαση στους διαθέσιμους πόρους, αποφεύχθηκε στην Αβάνα ο έντονος ανταγωνισμός και η κερδοσκοπία, όπως συνέβη σε πολλές άλλες πόλεις του κόσμου. Οπωσδήποτε, ο συντονισμός αυτός ωφέλησε την αστική γεωργία στην Αβάνα, επειδή η γη αξιοποιήθηκε παραγωγικά και οι χώροι παραγωγής οργανώθηκαν σε κατάλληλα σημεία της πόλης, λόγου χάρη κοντά σε υδάτινους πόρους. Οι πόροι όμως δεν επαρκούν.

Η επάρκεια νερού είναι ένα μεγάλο πρόβλημα για τους κήπους της Αβάνας. Το δίκτυο υδροδότησης δεν επαρκεί για να ικανοποιήσει όλες τις ανάγκες των νοικοκυριών. Έτσι, αναζητούνται συνεχώς άλλες πηγές υδροδότησης των κήπων (π.χ. πηγάδια), καθώς και μέθοδοι πρόληψης των απωλειών σε νερό και καλύτερης διατήρησης της υγρασίας του χώματος.

Ένα άλλο πρόβλημα που αφορά γενικά την αστική γεωργία είναι η περιορισμένη γη για αγροτική παραγωγή. Επιπλέον, η διαθέσιμη γη συχνά έχει σκληρό χώμα, γεμάτο χαλίκια και με χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ύλη. Για να γίνει παραγωγική αυτή η γη απαιτείται μεγάλη προσπάθεια και μεγάλες ποσότητες οργανικής ύλης και κομπόστ. Σε μερικές περιοχές χωρίς χώμα, οι κηπουροί καλλιεργούν αποκλειστικά σε κομπόστ, είτε σε υψωμένα παρτέρια είτε σε ζαρντινιέρες.

cuba13

Επάρκεια τροφίμων και άλλα οφέλη
Χωρίς αμφιβολία, η Αβάνα αποτελεί το επιτυχέστερο παράδειγμα αξιοποίησης της αστικής γεωργίας για να αντιμετωπιστεί η επισιτιστική κρίση, όχι μόνο από τους κατοίκους της πόλης, αλλά και σαν επίσημη κρατική στρατηγική. Αν και είχαν περάσει λίγα μόνο χρόνια από τότε που η Αβάνα κατανάλωνε μεγάλες ποσότητες εισαγόμενων τροφίμων, σύντομα η πόλη κατόρθωσε να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς λαχανικών στη χώρα – γεγονός που αποδεικνύει πόσο σημαντική μπορεί να αποβεί η αστική γεωργία.

Η αστική γεωργία βοήθησε ουσιαστικά στην αναστροφή της επιδεινούμενης επισιτιστικής κατάστασης κατά τα χρόνια της κρίσης. Οι αστικοί κήποι έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην ελάφρυνση των επισιτιστικών προβλημάτων. Βέβαια, η αστική παραγωγή δεν ήταν αρκετή για να καλύψει όλες τις επισιτιστικές ανάγκες της Αβάνας, αλλά συνέβαλε αφ’ ενός στην αύξηση των διαθέσιμων τροφίμων αφ’ ετέρου στη μείωση της τιμής τους. Οι καλλιεργητές της Αβάνας κατά μέσο όρο πωλούν τα προϊόντα τους 20% φτηνότερα από τους μανάβηδες. Σημαντικό επίσης όφελος για τη συνολική οικονομία προσφέρει το γεγονός ότι επειδή η παραγωγή πωλείται επιτόπου δεν χρειάζεται αποθήκευση και μεταφορές, πράγμα που μειώνει τις δαπάνες μετά τη συγκομιδή.

Αναφέρθηκε πιο πάνω ότι οι κήποι της γειτονιάς χαρίζουν τρόφιμα σε σχολεία και παιδικούς σταθμούς. Έτσι, η αστική γεωργία στην Αβάνα προωθεί καλύτερες διατροφικές συνήθειες στα παιδιά και τους νέους, με μακροπρόθεσμα ευεργετικά αποτελέσματα στην υγεία του κουβανέζικου λαού. Οι κάτοικοι της Αβάνας τρώνε τώρα περισσότερα φρέσκα λαχανικά απ’ ότι πριν από την κρίση, ενώ οι λαϊκοί κήποι ενισχύουν την κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη στις γειτονιές.

Σημαντική ήταν επίσης η συμβολή της αστικής γεωργίας στη δημιουργία νέων ευκαιριών απασχόλησης. Συνολικά, υπολογίζεται ότι δημιουργήθηκαν περίπου 150.000 θέσεις εργασίας στην αστική γεωργία και σε δουλειές που σχετίζονται μ’ αυτή. Το δε οικογενειακό εισόδημα πολλών από τους εργαζόμενους στην αστική γεωργία είναι ψηλότερο από τον μέσο όρο εισοδήματος σε ολόκληρο το νησί.

cuba11

Περιβαλλοντικά κέρδη
Πριν από την εμφάνιση της αστικής γεωργίας, η Αβάνα είχε μάλλον λίγα περιβαλλοντικά προβλήματα σε σύγκριση σε άλλες πόλεις του κόσμου. Όπως αποδείχτηκε στην πράξη, με τη συντονισμένη δράση κράτους και πολιτών το πρόγραμμα αστικής γεωργίας στην πόλη συνέβαλε στη βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση της αστικής γεωργίας στην Αβάνα βοήθησε πολύ στην αποφυγή των προβλημάτων που συνδέονται με την αστική γεωργία σε άλλες πόλεις. Π.χ. η χρήση τοξικών αγροτικών χημικών έχει απαγορευθεί. Η απαγόρευση αυτή έγινε δυνατή επειδή τα ερευνητικά ινστιτούτα ήταν σε θέση να προσφέρουν αφ’ ενός μεθόδους βιολογικού ελέγχου των εντόμων, των μυκήτων και των βακτηριδίων αφ’ ετέρου οργανικό έλεγχο μέσω φυτών με εντομοκτόνες ιδιότητες, όπως ο καπνός.

Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στις αλλαγές στον πολεοδομικό σχεδιασμό ώστε η αστική γεωργία να μη γίνει εμπόδιο και πρόβλημα στην ανάπτυξη της πόλης. Καταστρώθηκαν πολεοδομικά σχέδια που προέβλεπαν πού επιτρέπονταν οι χρήσεις γης για καλλιέργεια. Π.χ. η εκτροφή χοίρων περιορίστηκε στην αστική περιφέρεια με αυστηρούς κανονισμούς υγιεινής και κτηνιατρικό έλεγχο. Ορισμένες αγροτικές δραστηριότητες απαγορεύτηκαν κοντά σε πηγές νερού.

Σημαντική επίσης ήταν η συμβολή της αστικής γεωργίας στη διαχείριση των απορριμμάτων της πόλης. Η Αβάνα παράγει καθημερινά 1.400 τόνους απορριμμάτων από τις περιοχές κατοικίας. Ένα μέρος αυτών των απορριμμάτων ανακυκλώνεται σε 25 ειδικές μονάδες παραγωγής κομπόστ, η οποία φυσικά διοχετεύεται στους κήπους της πόλης. Τέλος, μια σημαντική συμβολή της αστικής γεωργίας στο περιβάλλον της πόλης ήταν το πρόγραμμα αναδάσωσης Mi Programma Verde (Το πράσινο πρόγραμμά μου) που είχε θετικό αντίκτυπο στην αύξηση του πράσινου στην πόλη, στην καλύτερη παρακράτηση νερού στο υπέδαφος, στη βελτίωση της ποιότητας του αέρα και στον καλλωπισμό του αστικού τοπίου.

Η επιρροή της βιολογικής καλλιέργειας στο μέλι
Και ενώ στον υπόλοιπο κόσμο, εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης χημικών φυτοφαρμάκων αλλά και των επικαλυμμένων με νεονικοτινοειδή σπόρων, οι πληθυσμοί των μελισσών μειώνονται ραγδαία, στην Κούβα έχει δημιουργηθεί ένας παράδεισος για τους μικρούς αυτούς επικονιαστές. Οι μελισσοκόμοι στις ΗΠΑ ανάφεραν απώλειες της τάξης του 42,1% των αποικιών μελισσών από τον Απρίλιο του του 2014 έως τον Απρίλιο του 2015 ενώ στην επαρχία Σιτσουάν της Κίνας οι εργάτες χρησιμοποιώντας ένα πινέλο προσπαθούν να επικονιάσουν τα φυτά με το χέρι έπειτα από τη δραματική μείωση του πληθυσμού των μελισσών. Επίσης σε όλες τις χώρες της Ευρώπης για να πιστοποιηθεί ένα μέλι ως βιολογικό, επιβάλλεται να συλλεχθεί μακριά από καλλιέργειες. Τίποτα όμως απ’ αυτά δεν συμβαίνει στην Κούβα!

cuba8

Σύμφωνα με τον εκπρόσωπο του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας της Κούβας, Theodor Friedrich, όλα τα προϊόντα μελιού που παράγονται στην Κούβα, μπορούν να πιστοποιηθούν ως βιολογικά καθώς οι καλλιέργειες είναι βιολογικές. Αυτό μάλιστα έχει γίνει αποδεκτό και εκτός συνόρων με αποτέλεσμα το μέλι της Κούβας να αποκτήσει πολύ καλή φήμη στο εξωτερικό με τη ζήτηση συνεχώς να αυξάνεται. Το Βιολογικό μέλι έχει γίνει το τέταρτο πιο πολύτιμο  εξαγώγιμο προϊόν της Κούβας πίσω από τα προϊόντα ψαριών, τον καπνό και τα ποτά, αλλά μπροστά από την πιο διάσημη ζάχαρη και τον καφέ τού νησιού της Καραϊβικής.

Οι μελισσοκόμοι της Κούβας πουλάνε την παραγωγή τους στην κρατική Apisun. Το μέλι βγαίνει με ενιαία ετικέτα και η Apisun αναλαμβάνει την ευθύνη για την εμπορία του προϊόντος στο εξωτερικό. Η οργανική μελισσοκομία της Κούβας λειτουργεί ως προστασία από τα προβλήματα πού χτυπούν τους άλλους εξαγωγείς μελιού και είναι και ένας αναπάντεχος σύμμαχος για μια  αυξανόμενη ροή εσόδων για τους αγρότες του νησιού. Η Κούβα έχει ανοσία στη μόλυνση και τον θάνατο των μελισσών πού εξαπλώνεται ραγδαία σε πολλές  περιοχές του πλανήτη και είναι ένα παράδειγμα προς μίμηση για τον υπόλοιπο κόσμο, για μια υπεύθυνη και σοφή γεωργία πού θα δεχτεί επιτέλους σαν συνεργάτη και φίλο ένα τόσο δα μικρό έντομο αλλά τόσο πολύτιμο και καθοριστικό για την επιβίωσή μας.

Επίλογος
Η αστική γεωργία στην Αβάνα ήταν προϊόν της ανάγκης. Απέναντι στο οξύτατο επισιτιστικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε, η πόλη ανέπτυξε μια αξιοθαύμαστη άμυνα – το πιο επιτυχημένο πρόγραμμα αστικής γεωργίας στον κόσμο. Κάθε σπιθαμή εδάφους είναι υποψήφια προς αγροτική εκμετάλλευση. Κάθε σπιθαμή εδάφους είναι εν δυνάμει, ένα ζωντανό κύτταρο στον κουβανικό τρόπο αστικής γεωργίας, η οποία αποτελεί ένα πεδίο μάθησης για όλους μας. Η συντονισμένη δράση πολιτών και κράτους κατόρθωσε να απομακρύνει το φάσμα της πείνας από την πόλη και ταυτόχρονα να προσφέρει ένα έξοχο παράδειγμα του τι μπορεί να κάνει μια πόλη που αντιμετωπίζει επισιτιστική κρίση. Είναι απόδειξη, ότι η αστική γεωργία,  χωρίς ορυκτά καύσιμα δεν είναι μόνο δυνατή αλλά και πολύ παραγωγική και προάγει την υγεία (σωματική, ψυχική αλλά και κοινωνική) με περισσότερους από έναν τρόπους.

 

πηγές:
Περιαστικές Καλλιέργειες (perka.org)
Γεωπόνοι του κόσμου (worldagronomists)
Cityfarmer (cityfarmer.info)
Agriculture in the city: A Key to Sustainability in Havana, Cuba  (Maria Caridad Cruz and Roberto Sánchez Medina)
Institute of Science in Society
Vivero Alamar (farmcuba.org)
Organopónicos (Wikipedia.org)
Κέντρο Εφαρμογών Βιωσιμότητας (kevio.gr)
The Guardian (theguardian.com)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *