Στέλνοντας απλά περισσότερα έντομα επικονιαστές να αναλάβουν δράση στις μικρές γεωργικές καλλιέργειες σε όλο τον κόσμο, μπορούμε να ενισχύσουμε σημαντικά την απόδοση αυτών των καλλιεργειών, λέει νέα μελέτη.
Περισσότερες μέλισσες, σκαθάρια, πεταλούδες και άλλοι επικονιαστές μπορούν να βοηθήσουν να αυξηθούν οι αποδόσειςκατά το ένα τέταρτο, λέει ο Lucas Alejandro Garibaldi, του Εθνικού Πανεπιστημίου του Ρίο Νέγκρο και ερευνητής του CONICET. Ερευνητές έχουν υπολογίσει ότι τρόφιμα και καλλιεργητές θα πρέπει να διπλασιαστούν μέχρι το 2050 για να συμβαδίσουν με την ζήτηση. Η προοπτική αύξησης της απόδοσης όμως θα μπορούσε να καλύψει μέρος αυτού του κενού αλλά και να βοηθήσει φτωχές περιοχές, λέει ο Paul West, από το Πανεπιστήμιο της Μινεσότα.
Για να δουν κατά πόσο η επικονίαση θα μπορούσε να κάνει μια αξιοσημείωτη διαφορά στην παραγωγή, ένα διεθνές δίκτυο ερευνητών που χρησιμοποιεί προσεκτικά τα ίδια πρωτόκολλα δειγματοληψίας, παρακολούθησε 344 μεγάλες και μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις στην Αφρική, την Ασία και τη Νότια Αμερική, για ένα διάστημα πέντε ετών. Σε καλλιέργειες που η επικονίαση είναι πολύ μεγάλης σημασίας, όπως στα σμέουρα, τα μήλα και τον καφέ οι ερευνητές παρατήρησαν ότι τα άνθη αυτών των φυτών προσελκύουν ποικίλα έντομα όπως σκαθάρια, σφήκες, μέλισσες και πεταλούδες. Τα χαμηλής απόδοσης αγροκτήματα, κατά μέσο όρο παράγουν μόνο το 47 τοις εκατό της απόδοσης που θα μπορούσαν να έχουν και εκεί τα έντομα έκαναν τη διαφορά. Για τους μικρούς καλλιεργητές αυτή η αύξηση στην ποσότητα των τροφίμων που παράγονται μπορεί να γίνει καθοριστική για την ποιότητα της ζωής τους.
Για τις μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικό, διότι περισσότεροι από 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι στηρίζονται σε αυτές στις αναπτυσσόμενες χώρες. Οι αγρότες μπορούν να βοηθήσουν σ’ αυτό εάν δεν χρησιμοποιούν παράνομα ή απαγορευμένα φυτοφάρμακα και δεν χρησιμοποιούν τα εγκεκριμένα σκευάσματα που βλάπτουν τους επικονιαστές τις ώρες που αυτοί πετούν. Ενώ πρέπει να φυτέψουν φυτοφράχτες στα όρια των καλλιεργειών τους, με φυτά που θα προσελκύσουν αυτά τα έντομα.
Η επικονίαση, δηλαδή η γονιμοποίηση των φυτών με τη μεταφορά γύρης μέσω του αέρα και τον εντόμων, είναι απαραίτητη για την καλλιέργεια τροφίμων. Ολόκληρες αποικίες μελισσών καταρρέουν λόγω ασθενειών, παρασιτοκτόνων, μόλυνσης στην ατμόσφαιρα, αλλά και λόγω της κλιματικής αλλαγής. Οι συνέπειες είναι δραματικές, καθώς οι μέλισσες και οι άλλοι επικονιαστές προστατεύουν ολόκληρα οικοσυστήματα. Οι καλλιέργειες που χρειάζονται επικονίαση αναπτύσσονται με πολύ βραδύτερους ρυθμούς σε σχέση με αυτές που δεν εξαρτώνται από τους επικονιαστές. Από την επικονίαση εξαρτάται απόλυτα το 1/3 των καλλιεργειών που καταλήγουν στο πιάτο μας.
Αυτό το τόσο πολύτιμο και ωφέλιμο έντομο (η μέλισσα) απειλείται με αφανισμό εξαιτίας της χρήσης βλαβερών φυτοφαρμάκων, που χρησιμοποιούνται ευρέως και στη χώρα μας.
«Αυτή είναι μία φράουλα που έχει γονιμοποιηθεί πολύ καλά. Έχει ωραίο χρώμα, καλό μέγεθος και είναι πολύ συμμετρική. Μπορούμε να τη συγκρίνουμε με άλλες φράουλες με ελλειπή επικονίαση. Βλέπουμε ότι είναι μικρότερες, κάπως παραμορφωμένες και λιγότερο ελκυστικές. Κατά πάσα πιθανότητα έχουν λιγότερη ζάχαρη. Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι οι επικονιαστές είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της γεωργίας. Αν συνεχίσουμε να έχουμε λιγότερους επικονιαστές στην Ευρώπη, τότε θα αντιμετωπίσουμε προβλήματα αναφορικά με την αυξανόμενη καλή ποιότητα των τροφίμων», επισημαίνει ο Σάιμον Ποτς, βιολόγος επικονιαστών στο πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ.
Επιστήμονες που εργάζονται σε ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα αξιολογούν το πρόβλημα για εξεύρεση λύσεων. Μία ενδεχόμενη επιλογή άμβλυνσης του προβλήματος, θα ήταν η δημιουργία μιας έκτασης με διάφορα λουλούδια δίπλα σε γεωργικές καλλιέργειες για προσέλκυση επικονιαστών που θα αποικίσουν σε νέους χώρους.
«Σκεφτήκαμε το εξής: αν μπορούμε να βάλουμε στην περιοχή του Ρέντινγκ πλούσια λουλούδια, τότε θα είχαμε τα μέγιστα δυνατά αποτελέσματα από αυτή τη γη. Μπορούμε να προσελκύσουμε επικονιαστές αξιοποιώντας ένα συγκεκριμένο μείγμα λουλουδιών. Τα άνθη αυτά θα προσελκύσουν διαφορετικά είδη επικονιαστών, που μπορούν να γονιμοποιήσουν τις καλλιέργειες. Οι πιο σημαντικοί επικονιαστές είναι οι άγριες μέλισσες, οι πεταλούδες και τα σκαθάρια. Θα έρθουν μέσα στο προστατευμένο πλαίσιο των λουλουδιών, θα πολλαπλασιαστούν και θα γονιμοποιήσουν τις γειτονικές καλλιέργειες», εξηγεί η Βικτόρια Γουίκενς, που ειδικεύεται σε θέματα γεωργικής οικολογίας στο πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ. Όλα τα ερευνητικά προγράμματα που εστιάζουν στις καλλιέργειες και στο εργαστήριο δείχνουν, σύμφωνα με τους επιστήμονες, ότι το μέτρο αυτό μπορεί να είναι αποτελεσματικό.
«Τα πρώτα αποτελέσματα δείχνουν, ότι τα συγκεκριμένα λουλούδια βελτιώνουν την επικονίαση κατά 500%, από άποψη αφθονίας. Από άποψη πολυμορφίας βρίσκουμε σπάνια είδη που βγαίνουν στις γεωργικές εκτάσεις. Αυτό είναι πραγματικά συναρπαστικό, γιατί σημαίνει ότι οι επικονιαστές βγαίνουν έξω από την προστατευμένη περιοχή και σπεύδουν στις γειτονικές καλλιέργειες», τονίζει η Τζένιφερ Γουίκενς, που εργάζεται στο τμήμα γεωργικής οικολογίας του πανεπιστημίου του Ρέντινγκ.
Για να δώσουν μία δεύτερη ευκαιρία στους επικονιαστές, οι ερευνητές ασχολούνται με ακόμη πιο πρωτότυπες πρωτοβουλίες σε απροσδόκητα μέρη. «Έχουμε εδώ δύο καλάθια. Το ένα περιέχει προϊόντα που δεν χρειάζονται επικονίαση και στο άλλο έχουμε προϊόντα που χρειάζονται ένα είδος επικονίασης. Αυτά είναι για παράδειγμα το πορτοκάλι, ο μηλίτης, το αχλάδι, το σαπούνι και κάποια είδη καφέ και αμυγδάλων. Επομένως χωρίς καφέ ή σοκολάτα το πρωινό μας αρχίζει να φαίνεται λίγο βαρετό», εξηγεί ο Ντάνκαν Κόστον, βιολόγος στο πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ.
Οι ειδικοί στην επικονίαση διοργανώνουν τακτικά εκστρατείες ευαισθητοποίησης σε σχολεία και σούπερ μάρκετ όπως αυτό το κοντά στο Ρέντινγκ, στη Μεγάλη Βρετανία. Είναι ένα πρακτικό παράδειγμα για να κατανοήσει ο κόσμος το ρόλο κλειδί που παίζουν οι επικονιαστές στη φύση και την ευεργετική επίδραση που έχουν στη ζωή μας. «Είναι ένα είδος εντόμου που επικονιάζει το κακάο. Χωρίς την επικονίαση δεν υπάρχει σοκολάτα. Υπάρχουν συγκεκριμένα είδη μελισσών που γονιμοποιούν τον καφέ. Χωρίς αυτές δεν θα είχαμε καφέ. Το βαμβάκι απαιτεί επικονίαση. Χωρίς αυτά τα έντομα, η ποσότητα και η απόδοση όλων αυτών των προϊόντων θα μειωθεί δραματικά. Ως εκ τούτου το κόστος θα ανεβεί στα ύψη», δηλώνει ο Ντάνκαν Κόστον. Με τη μείωση των επικονιαστών τα ανθοφόρα φυτά δέχονται λιγότερες επισκέψεις από τα έντομα αυτά, με αποτέλεσμα να περιορίζεται και η παραγωγή σημαντικών καλλιεργειών, όπως είναι οι ντομάτες, ο καφές και το πεπόνι. Σύμφωνα με τους ερευνητές, η χρήση «εξημερωμένων» μελισσών δεν αντισταθμίζει την απώλεια των άγριων.
Οι άγριες μέλισσες είναι έως και δύο φορές αποτελεσματικότεροι επικονιαστές σε σχέση με τις «εξημερωμένες», καταδεικνύουν τα αποτελέσματα νέας μελέτης, που άντλησε δεδομένα από εκατοντάδες χωράφια σε 20 χώρες. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι η συνεχιζόμενη απώλεια άγριων εντόμων σε αγροτικές περιοχές επηρεάζει αρνητικά τη φυτική παραγωγή.
Διεθνής ομάδα αποτελούμενη από σχεδόν 50 επιστήμονες ανέλυσε δεδομένα από 600 χωράφια και περισσότερες από 40 καλλιέργειες, σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε έκθεσή τους, στην επιθεώρηση Science, αναφέρουν ότι η υπερεκμετάλλευση των εκτάσεων σε συνδυασμό με τις σύγχρονες γεωργικές τεχνικές οδηγούν σε συρρίκνωση σημαντικών επικονιαστών, όπως είναι οι άγριες μέλισσες, οι πεταλούδες ή τα σκαθάρια.
Με τη μείωσή τους, τα ανθοφόρα φυτά δέχονται λιγότερες επισκέψεις από τα έντομα αυτά, με αποτέλεσμα να περιορίζεται και η παραγωγή σημαντικών καλλιεργειών, όπως είναι οι ντομάτες, ο καφές και το πεπόνι. Σύμφωνα με τους ερευνητές, η χρήση «εξημερωμένων» μελισσών δεν αντισταθμίζει την απώλεια των άγριων.
«Ήταν εκπληκτικό: το αποτέλεσμα ήταν τόσο σταθερό και ξεκάθαρο», λέει ο Λούκας Γκαριμπάλντι από το κρατικό πανεπιστήμιο του Ρίο Νέγκρο, στην Αργεντινή, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας. «Γνωρίζουμε ότι τα άγρια έντομα μειώνονται, οπότε πρέπει να αρχίσουμε να επικεντρωνόμαστε σε αυτά. Χωρίς αλλαγές, η συνεχιζόμενη απώλεια είναι βέβαιο ότι θα πλήξει τις γεωργικές σοδειές παγκοσμίως.»
Η επικονίαση, δηλαδή η γονιμοποίηση των φυτών με τη μεταφορά γύρης μέσω του αέρα και τον εντόμων, είναι απαραίτητη για περίπου τα δύο τρίτα των καλλιεργειών τροφίμων. Ολόκληρες αποικίες μελισσών, ωστόσο, καταρρέουν λόγω ασθενειών, παρασιτοκτόνων και άλλων παραγόντων, γεγονός που προκαλεί έντονη ανησυχία.
«Η παγκόσμια υποβάθμιση των φυσικών υπηρεσιών μπορεί να υπονομεύσει την ικανότητα της γεωργίας να ανταποκριθεί στις ανάγκες του αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού», προειδοποιούν οι επιστήμονες. «Χωρίς την άγρια επικονίαση, η απόδοση δεν θα είναι η καλύτερη δυνατή», λέει με τη σειρά του ο Γκαριμπάλντι, τονίζοντας ότι οι καλλιέργειες που χρειάζονται επικονίαση αναπτύσσονται με πολύ βραδύτερους ρυθμούς σε σχέση με αυτές που δεν εξαρτώνται από τους επικονιαστές.
Όταν οι γυρεόκοκκοι από τους ανθήρες ενός λουλουδιού, μεταφερθούν στον ύπερο ενός άλλου λουλουδιού, έχουμε την επικονίαση. Έτσι σχηματίζονται σπόροι που θα δώσουν καινούρια φυτά. Επικονίαση μπορεί να γίνει με τη βοήθεια του ανέμου, του νερού, ορισμένων ζώων, αλλά κυρίως από τα έντομα. Οι μέλισσες αποτελούν το 80% περίπου των επικονιαστικών εντόμων. Φυσικά δεν το κάνουν συνειδητά, αλλά προκειμένου να συλλέξουν γύρη, η οποία αποτελεί την κύρια πηγή πρωτεϊνών στην διατροφή τους, την μεταφέρουν από άνθος σε άνθος γονιμοποιώντας τα φυτά.
Καρπός αμυγδαλιάς, δέντρο του οποίου η παραγωγή εξαρτάται από την επικονίαση.
Δεν χρειάζονται όλα τα φυτά την επικονίαση στον ίδιο βαθμό. Υπάρχουν άλλα που την έχουν μεγάλη ανάγκη (κερασιά, αχλαδιά κτλ) και άλλα λιγότερο. Γι αυτό το λόγο σε περιοχές με καλλιέργειες που εξαρτώνται πολύ απ’ την επικονίαση η εγκατάσταση κυψελών είναι υποχρεωτική. Οι μέλισσες βελτιώνουν τις αποδόσεις και την ποιότητα καρπού. Ακολουθεί ένας πίνακας με την αναγκαιότητα των καλλιεργειών από την επικονίαση.
Καλλιέργεια
Ανάγκη για μέλισσες
Αβοκάντο
Αγγουριά
Ακτινίδιο
Αχλαδιά
Κερασιά
Κολοκυθιά
Μηδική
Μηλιά
Πεπονιά
Βερυκοκκιά
Καρπουζιά
Ροδακινιά
Σινάπι
Τριφύλια
Φραουλιά
Αμπέλι
Αμυγδαλιά
Πορτοκαλιά/Λεμονιά
Ελιά
Η επικονίαση των χιλιάδων ειδών άγριων φυτών που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού περιβάλλοντος είναι αδύνατο να υπολογιστεί με ακρίβεια και να μεταφραστεί σε οικονομικό όφελος. Υπολογίζεται ότι μια μέτρια αποικία μελισσών έχει 20 έως 40 φορές περισσότερη αξία για την επικονίαση των φυτών, παρά για την παραγωγή μελιού. Ειδικά δε, στα νησιά που πάσχουν από ανομβρία παίζει σπουδαίο ρόλο στη διατήρηση της βλάστησης (κύρια της φρυγανικής χλωρίδας) και την προστασία από παραπέρα υποβάθμιση.
Καρπός βυσσινιάς αμέσως μετά το τέλος της ανθοφορίας. Η παρουσία των μελισσών αυξάνει κατά πολύ την παραγωγή.
Τα φρυγανικά οικοσυστήματα καλύπτουν το 13-15% της Ελλάδας και αποτελούν την τυπική βλάστηση των περιοχών με ξηρό μεσογειακό κλίμα, περιορισμένο διαθέσιμο νερό και φτωχά εδάφη, κυρίως στη Ν. Ελλάδα και στο Αιγαίο, σε χαμηλά υψόμετρα. Από μια περιορισμένης έκτασης μελέτη που έγινε στο Βοτανικό Κήπο της Αθήνας (ΠΕΤΑΝΙΔΟΥ, 1991) βρέθηκε ότι ένας πολύ μεγάλος αριθμός ειδών μελισσών (262 είδη) επισκέπτεται και επικονιάζει τα είδη της φρυγανικής αυτής χλωρίδας.
Τα σημαντικότερα φρυγανικά είδη στην Ελλάδα είναι:
